Galerie

Synagoga wśród najbardziej zagrożonych

16 kwietnia 2025

Ogłoszono Listę 7 Najbardziej Zagrożonych Zabytków i Obiektów Dziedzictwa Kulturowego w Europie na 2025 r. Jest wśród nich budowla z Polski.

Chodzi o synagogę w Orli będącą jednym z najważniejszych budynków synagogalnych w Polsce, który przetrwał II wojnę światową.

Powstała w XVII wieku, w miejscu wcześniejszej, drewnianej budowli. Jest świadectwem obecności Żydów na tych terenach, sięgającej XVI wieku. Dość wspomnieć, że do 1942 roku stanowili większość mieszkańców Orli.

W czasie II wojny światowej Niemcy zdewastowali wnętrze synagogi i przekształcili ją m.in. na magazyn. Po 1945 r. budynek był także okresowo wykorzystywany także jako składnica, a jego stan z każdym rokiem się pogarszał.

Od 2010 r. synagoga jest własnością Fundacji Ochrony Dziedzictwa Żydowskiego, która zabiega o utworzenie w niej centrum sztuki i edukacji.

Wnętrze budynku nosiło cechy renesansowe i barokowe. Z kolei fasadę przebudowano w I poł. XIX wieku w duchu klasycyzmu.

We wnętrzu w obszernej głównej sali modlitewnej znajdują się cztery okrągłe słupy. Całość przykrywa dziewięć sklepień krzyżowych.

W sali głównej znajdował się okazały Aron ha-Kodesz, czyli drewniana szafa ołtarzowa typowa dla synagog, który wypełniał całe środkowe przęsło ściany wschodniej. Był pięciokondygnacyjny, z nadstawą, wieloprzęsłowy, zwężający się ku górze. Szersze, środkowe przęsło w kondygnacji pierwszej mieściło szafę na rodały. W nadstawie dwugłowy orzeł z rozpostartymi skrzydłami w owalnym obramieniu.

Niestety nie zachowało się dawne oryginalne wyposażenie. Jedynie na wschodniej ścianie zachowały się pozostałości rzeźbionej i
polichromowanej wnęki po Aron ha-kodesz.

Ściany dawniej zdobiły niezwykle bogate barokowe polichromie z cytatami z Tory, motywami zwierzęcymi i roślinnymi. Ich pozostałości widoczne są do dziś.

Program 7 Najbardziej Zagrożonych Obiektów Dziedzictwa Kulturowego w Europie jest prowadzony od 2013 roku przez Europa Nostra i Instytut Europejskiego Banku Inwestycyjnego.

Jego celem jest wsparcie ochrony szczególnie cennych zabytków i budowanie świadomości konieczności . Każdy obiekt wpisany na listę otrzymuje z Europejskiego Banku Inwestycyjnego 10 000 euro na działania, które przyczynią się do jego zachowania, jak również na porady i wskazówki ekspertów.

Tegoroczna lista “zagrożonych zabytków” obejmuje trzy obiekty dziedzictwa kulturowego i przyrodniczego – Zamek Nyborg, Zamek Monemvasia i Ogrody Victoria Tower w Londynie – które są zagrożone budową inwazyjnych nowych budynków i niedopasowanymi projektami deweloperskimi; kolejna dwa modernistyczne budynki – kompleks Generalštab w Belgradzie i halę pływacką Valhalla w Göteborgu – zagrożone są z kolei wyburzeniem; oraz dwa obiekty dziedzictwa religijnego – Monastyr i Osada Arakelotów oraz właśnie Wielka Synagoga w Orli – zagrożone odpowiednio zaniedbaniem lub brakiem funduszy.

Zgłoszenie synagogi w Orli do programu 7 Najbardziej Zagrożonych Zabytków i Obiektów Dziedzictwa Kulturowego w Europie było możliwe dzięki zaangażowaniu Foundation for Jewish Heritage z Londynu. Przygotowanie wniosku sfinansowała organizacja Future for Religious Heritage z Brukseli, która wspiera miejsca kultu w całej Europie.

1. Fot. Fundacja Ochrony Dziedzictwa Żydowskiego
2. Fot. Domena Publiczna