Wzgórze Tumskie, malownicza skarpa wznosząca się nad brzegiem Wisły, jest jednym z symboli miasta i historycznym centrum Płocka. We wczesnym średniowieczu, co potwierdziły badania archeologiczne, znajdowało się tu pogańskie uroczysko – ważny ośrodek religijnego kultu Słowian. W czasach monarchii wczesnopiastowskiej powstał tam gród obronny otoczony wałem i podwójną fosą od strony rzeki, a Płock rozwijał się dzięki handlowi wiślanemu.
Bazylika katedralna Wniebowzięcia NMP, centralny punkt Wzgórza Tumskiego, to jeden z najstarszych obiektów sakralnych w Polsce. W swojej niemal tysiącletniej historii przeżyła wiele – była trawiona przez ogień, niszczona w trakcie najazdów i wielokrotnie przebudowywana. Kalendarium jej kolejnych wcieleń jest niczym przyśpieszony kurs z historii architektury.
Wtedy to na Wzgórzu Tumskim zbudowano świątynię katedralną, być może w miejscu powstałego na przełomie X i XI wieku drewnianego kościoła. Nieco ponad 50 lat później została ona zniszczona podczas najazdu Pomorzan. W 1144 roku biskup Aleksander z Malonne konsekrował w Płocku kolejną świątynię – monumentalną, romańską katedrę wzniesioną z granitowych ciosów.
Z owym biskupem (wedle relacji Wincentego Kadłubka “zbrojnym i pobożnym zarazem”), który urodził się pod belgijskim Liège i zasłynął jako fundator kościołów i mecenas sztuki, związana jest również historia tzw. “drzwi płockich”. Zamówił on w magdeburskiej ludwisarni wykonane z brązu dwuskrzydłowe drzwi katedry, których reliefy przedstawiały biblijne sceny związane z tematyką zbawienia. W tajemniczych okolicznościach, wokół których narosły liczne legendy, znalazły się one w soborze św. Sofii w Nowogrodzie Wielkim. Od 1982 roku w katedrze płockiej znajduje się ich odlew.
Katedra stała się miejscem pochówku biskupów i książąt. Tutaj spoczęły szczątki polskich władców, Władysława Hermana (w czasach jego rządów Płock był stolicą państwa) i Bolesława Krzywoustego, a także licznych książąt mazowieckich – od Konrada Mazowieckiego począwszy do ostatniego z nich, Janusza II, który został pochowany w 1495 roku.
W 1237 roku Płock otrzymał prawa miejskie, co czyni go najstarszym miastem na Mazowszu. Jednakże, na niekorzyść średniowiecznego Płocka przemawiało położenie nieopodal granicznych rubieży państwa Piastów – miasto było narażone na ataki, jak to zapisano w XIII-wiecznym dokumencie, “Iaczwangos et Prutinos ac alias gentes infideles”, czyli Jaćwingów i Prusów oraz innych ludów pogańskich. I tak, w 1233 roku w katedrze wybuchł pożar, w 1243 roku została zniszczona przez Prusów, a w latach 1288–1289 przez Litwinów. Świątynia znów musiała ulec gruntownej renowacji, po której budynek nabrał cech gotyckich.
30 marca 1530 roku w katedrze wybuchł pożar od uderzenia pioruna. Po tym wydarzeniu zdecydowano o rozbiórce starej katedry ze względu na jej zły stan techniczny i zbudowaniu nowej w renesansowym stylu. Realizację tego zadania biskup Andrzej Krzycki powierzył włoskiemu architektowi, Bernardinowi de Gianotis, który zaprojektował wcześniej Kaplicę Zygmuntowską na Wawelu, a także współpracującym z nim Giovanniemu Cini ze Sieny i Filipowi z Fiesole. Trójnawową katedrę z transeptem (nawą poprzeczną) i kopułą na skrzyżowaniu naw budowano w latach 1531–1534, wykorzystując do budowy ścian ciosy z rozbiórki romańskiej poprzedniczki. Z powodu częstych rotacji na stanowisku biskupa płockiego na pewien czas zaniechano prac – dzieło dokończył dopiero w latach 1557-1563 kolejny architekt z Italii, który znalazł się w Płocku, Jan Baptysta Wenecjanin.
XVI wiek bywa nazywany złotym wiekiem Płocka – to okres intensywnego rozwoju miasta, przyłączonego niedawno do Królestwa Polskiego po śmierci ostatniego z książąt mazowieckich, wspomnianego już Janusza II. Miasto bogaciło się dzięki handlowi zbożem i solą, powstawały cechy rzemieślnicze, rozwijała się oświata i życie kulturalne, a także przeprowadzono nowe inwestycje.
Na Wzgórzu Tumskim wzniesiono wówczas kościół pw. Św. Wojciecha (na terenie opactwa benedyktyńskiego), wyremontowano dawny zamek książąt mazowieckich, w którym teraz zatrzymywali się polscy królowie, a samo Wzgórze umocniono. Wkrótce jednak miasto zaczęło podupadać, zarówno z powodu klęsk wywołanych przez “wiek wojny”, liczne pożary i epidemie, jak i z powodu handlowej konkurencji ze strony nieodległej Warszawy.
Ostatniej znacznej przebudowy katedry w czasach I Rzeczypospolitej dokonał królewski architekt Dominik Merlini na zlecenie biskupa płockiego Michała Jerzego Poniatowskiego. W 1787 roku uzyskała ona klasycystyczną fasadę, przyozdobioną attyką z gzymsami i wspartą sześcioma jońskimi kolumnami.
Wzgórze Tumskie jako pogańskie uroczysko. Badania archeologiczne potwierdzają istnienie tu ważnego ośrodka religijnego kultu Słowian.
Podczas panowania Bolesława Śmiałego w 1075 roku na Wzgórzu Tumskim zbudowano pierwszą świątynię katedralną, która została zniszczona podczas najazdu Pomorzan w XII wieku.
W kolejnych wiekach katedra była wielokrotnie przebudowywana, a Płock otrzymał prawa miejskie w 1237 roku, stając się jednym z najstarszych miast na Mazowszu. XVI wiek to złoty wiek miasta, z intensywnym rozwojem handlu i inwestycji w infrastrukturę.
W 1787 roku katedra została przebudowana w stylu klasycystycznym, a w 1825 roku dochodzi do odkrycia grobów Władysława Hermana i Bolesława Krzywoustego.
W XX wieku katedra zostaje odnowiona przez Stefana Szyllera, a w 1910 roku otrzymuje tytuł bazyliki mniejszej od papieża Piusa X. Podczas II wojny światowej ucierpiała w wyniku bombardowania, ale zostaje na nowo odbudowana po wojnie. Organmistrz Dominik Biernacki przeprowadza renowację organów, które trafiają do katedry po wojnie.
W najbliższym sąsiedztwie katedry znajdują się inne zabytki, takie jak relikty opactwa benedyktyńskiego i Wieża Szlachecka. Muzeum Diecezjalne gromadzi wiele cennych przedmiotów związanych z historią katedry i miasta.
W 2018 roku Wzgórze Tumskie zostało uznane za Pomnik Historii przez Prezydenta RP.
Jednym z ważniejszych wydarzeń w XIX-wiecznej historii katedry było odkrycie grobów Władysława Hermana i Bolesława Krzywoustego (nie przetrwały one renesansowej przebudowy) w 1825 roku, którego dokonano na skutek badań archeologicznych zleconych przez prezesa Towarzystwa Naukowego Płockiego, biskupa Adama Prażmowskiego. Uroczyste odsłonięcie sarkofagu, który zaprojektował Zygmunt Vogel, odbyło się w kaplicy, nazywanej odtąd królewską. Na marginesie, wizerunek orła z tego grobowca był inspiracją dla Janiny Broniewskiej (żony płocczanina, poety Władysława) do zaprojektowania “orzełków” na czapkach żołnierzy I Dywizji Piechoty im. Tadeusza Kościuszki.
XX wiek katedra przywitała w opłakanym stanie, zagrażającym bezpieczeństwu wiernych. Projekt renowacji budynku zlecono Stefanowi Szyllerowi, czołowemu przedstawicielowi historyzmu w architekturze, znanemu z takich realizacji jak gmach Towarzystwa Zachęty Sztuk Pięknych w Warszawie czy budynku Politechniki Warszawskiej. Za jego sprawą kościołowi przywrócono wygląd zbliżony do XVI-wiecznego. Rozebrano wówczas popękane sklepienia i klasycystyczny fronton, a poszczególne fragmenty budowli wiernie odtworzono.
Jeden z pierwszych wpisów w księdze pamiątkowej był autorstwa Henryka Sienkiewicza, który zanotował: “Kościół jest stróżem przeszłości, piastunem teraźniejszości i siewcą przyszłości”.
W 1910 roku papież Pius X obdarzył katedrę tytułem bazyliki mniejszej, tak uzasadniając tę decyzję w specjalnym liście:
Starożytnością swoją celuje nad wszystkimi kościołami katedralnymi w Polsce pod panowaniem rosyjskim. Odznacza się architekturą, malowidłami ściennymi i witrażami; niemniej sławią ją niezliczone pomniki sztuki dawnej. Tam dwaj królowie pochowani oczekują w pokoju na zmartwychwstanie, świetny ich sarkofag tenże kościół zdobi. Posiada też znakomite relikwie świętych, a głowę św. Zygmunta, króla burgundzkiego, od dawna przechowuje ze czcią religijną. Skarbiec obfituje w godne podziwu naczynia święte i w drogocenne aparaty. Przy kościele jest muzeum, które szczyci się posiadaniem sławnych okazów wszelkiego rodzaju sztuki.
Odnowiona świątynia została po raz pierwszy w swej historii przyozdobiona polichromiami. Ich autorem był Władysław Drapiewski i współpracujący z nim malarze Nicolas Brücher i Czesław Idźkiewicz. Drapiewski w wizerunkach świętych zawarł podobizny znanych postaci ówczesnego życia publicznego, a do wizerunków aniołów pozowały młode płocczanki, w tym Mira Zimińska.
W 1939 roku katedra ucierpiała w wyniku niemieckiego bombardowania, a w czasie okupacji Niemcy urządzili w niej skład mebli. Ciekawa jest historia katedralnych organów, które trafiły do świątyni w latach powojennych (poprzednie spłonęły podczas nalotu we wrześniu ‘39 roku). Pochodzą one z zamkniętego kościoła ewangelickiego w Żarach, a ich renowacji podjął się Dominik Biernacki, pochodzący ze sławnej rodziny organmistrzów. Brzmienia tego wyjątkowego instrumentu w charakteryzującej się doskonałą akustyką katedrze można posłuchać m.in. podczas Międzynarodowego Festiwalu Muzyki Organowej.
W najbliższym sąsiedztwie katedry znajdują się także inne zabytki: relikty zabudowań dawnego opactwa benedyktyńskiego – na którego terenie dziś mieści się Muzeum Diecezjalne, a także pozostałości siedziby książąt mazowieckich – Wieża Szlachecka i Wieża Zegarowa oraz dawna kanonia – współcześnie siedziba założonego w 1820 roku Towarzystwa Naukowego Płockiego, jednego z najstarszych w Polsce.
Muzeum Diecezjalne, zbudowane w 1903 wedle projektu Stefana Szyllera, w swoich zbiorach posiada wiele wyjątkowo cennych przedmiotów, gromadzonych dawniej w katedralnym skarbcu. Jednym z cenniejszych zabytków jest późnoromański kielich wotywny z pateną, ofiarowany katedrze za zabójstwo scholastyka Jana Czapli z polecenia Konrada Mazowieckiego. Kielich ozdobiono grawerunkiem przedstawiającym sceny z Ewangelii, zaś na patenie wokół Chrystusa-Pantokratora klęczą następujące postaci – ofiarodawca, jego żona i dzieci: Dux Conradus, Agafia, Semovitus i Hasimirus.
Kolejnym ważnym artefaktem jest herma św. Zygmunta – relikwiarz zawierający fragment czaszki świętego, patrona Płocka, którego kult rozwijał się tu od XIV wieku. Hermę zdobi tzw. diadem płocki – prawdopodobnie dzieło węgierskich złotników, stworzone dla jednej z madziarskich księżniczek z dynastii Arpadów. W skarbcu znajduje się także ołtarz polowy ze sceną Ostatniej Wieczerzy należący do Konstancji Austriaczki, żony Zygmunta III Wazy. Szczególnym zabytkiem piśmiennictwa jest tzw. biblia płocka – ilustrowany manuskrypt Wulgaty, który prawdopodobnie należał do Aleksandra z Mallone. Zachowały się w niej notatki, które są najstarszymi opisami cudów na ziemiach polskich (m.in. uzdrowienia sparaliżowanej dziewczynki o imieniu Wojucha w płockiej katedrze).
Na koniec wspomnijmy o innym zabytku związanym ze Wzgórzem Tumskim – zabytku języka polskiego, czyli tak zwanych Tropach Płockich. Były to pieśni wykonywane podczas rezurekcji w katedrze płockiej, które spisano w XIV wieku. Jedną z nich jest pieśń tropiczna “Krystus z martwych stał je”, spisana w 1365 roku, która jest najstarszym znanym zapisem tekstu poetyckiego w języku polskim – manuskrypt został wywieziony przez Niemców do Królewca w 1940 roku, dziś znamy ją dzięki przedwojennym przedrukom.
W 2018 roku decyzją Prezydenta RP Wzgórze Tumskie zostało uznane za Pomnik Historii.
Na pewno znajdziecie coś dla siebie!
Ciechocinek słynie z największych w Europie tężni. Pierwotnie służyły one jedynie celom przemysłowym w procesie pozyskiwania soli z solanki. Dziś odrywają głownie rolę inhalatoriów. Tężnie i warzelnia soli w Ciechocinku to ogromna inwestycja z czasów konstytucyjnego Królestwa Polskiego, choć ich...
Niezmiennie dążymy do przebywania w ładnym otoczeniu – czy to wybierając miejsce zamieszkania, czy wakacyjną destynację. Nawet będąc bardzo zapracowanymi staramy wyrwać się choć na niedzielny spacer w piękne miejsce. Bez wyników badań naukowych, instynktownie wyczuwamy, że nasz mózg odpoczywa,...
W dniach 25-27 września 2023 w Siemczynie odbywa się XX Polsko-Niemiecka Konferencja „Architektura ryglowa – wspólne dziedzictwo #ANTIKON 2023”, a jej tematem przewodnim jest „Ochrona i współczesne użytkowanie budynków drewnianych i ryglowych – sprzeczność?”. Dziś ten typ budowli występuje po...
