Surowa, masywna bryła, w której tak samo łatwo dostrzec archetypiczne elementy najbardziej klasycznej architektury, jak i ukłony ku XX-wiecznej nowoczesności, zachowała także dużą część swego specjalnie do tych wnętrz stworzonego wyposażenia.
Odzyskanie w 1918 roku wywalczonej i wynegocjowanej drogami dyplomatycznymi niepodległości było niewątpliwym sukcesem. Jednocześnie stało się początkiem wielkiej pracy nad odbudowaniem struktur państwa, a jeszcze bardziej – wspólnoty. Bo podzielony pomiędzy trzy zabory, rozdzielony przez grubo ponad wiek na trzy części, trzy języki i trzy różne kultury naród trzeba było na nowo zjednoczyć, odtworzyć wspólną tożsamość i poczucie jedności.
Pracowano nad tym na wiele sposobów. Pierwszym i najważniejszym było stworzenie silnych i stabilnych instytucji, struktur, o które oparto funkcjonowanie całego państwa. Zaczęto je tworzyć bardzo wcześnie: Departament Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego zaczął działać już w styczniu 1917 roku. Stanowił część Wydziału Wykonawczego Tymczasowej Rady Stanu, a 1 lutego 1918 roku zmienił się w samodzielne Ministerstwo Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego (MWRiOP).
Pierwszym ministrem, jeszcze w roku 1917 został Antoni Ponikowski, w 1918 roku jego miejsce zajął Ksawery Prauss. Zarządzany przez nich urząd był odpowiedzialny nie tylko szkolnictwo wszystkich typów i poziomów, ale także za biblioteki, muzea, archiwa, teatry – piastował opiekę nad szeroko rozumianą nauką, sztuką, wychowaniem.
MWRiOP było powołane także do realizacji zadań państwa w sprawach wyznaniowych.
Aby nowo powstałe, nowoczesne, stabilne struktury państwowe stały się widoczne dla obywateli należało zapewnić im stosowną oprawę architektoniczną. Doskonale zdawano sobie wtedy sprawę ze znaczenia, jakie może nieść budowla, jak za pomocą architektury można komunikować się ze społeczeństwem i budować z nim pewne emocje. To dlatego lata po odzyskaniu niepodległości obfitują w ważne realizacje publiczne. Efektowne tak pod względem formy, jak i znaczenia ideowego. Potężne inwestycje, jakimi była budowa miasta Gdynia czy ośrodków Centralnego Okręgu Przemysłowego, ale i skromniejszy program budowy szkół powszechnych czy różne pomysły na wspieranie budownictwa mieszkaniowego miały pokazać, że II Rzeczpospolita jest państwem nowoczesnym, postępowym, rozwijającym się i dbającym o obywateli. Niepodległym władzom potrzebne były także nowe siedziby.
Siedziba państwowego Banku Gospodarstwa Krajowego, gmachy Muzeum Narodowego, Państwowego Banku Rolnego, Szkoły Głównej Handlowej, Ministerstwa Komunikacji, Najwyższej Izby Kontroli czy Urzędu Telekomunikacji, Poczty i Telefonu – to tylko niektóre z wzniesionych w latach międzywojennych w Warszawie siedzib państwowych urzędów i instytucji. Ich monumentalne bryły, kamienne elewacje, klasyczny detal, ale jednocześnie na nowoczesną modłę uproszczone formy miały przyczyniać się do budowania szacunku do państwa. Siedziba Ministerstwa Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego także należy do tej grupy inwestycji, jednak wyróżnia się na ich tle zarówno niezwykle przemyślaną formą architektoniczną, jak skrojonym na jej potrzeby – i do dziś w dużej części zachowanym – wystrojem wnętrz.
Kamień węgielny pod budowę gmachu wmurowano 28 września 1927 roku. W tym samym roku ogłoszono jeszcze jeden konkurs, tym razem na projekt wystroju ministerialnych wnętrz. Wygrał go Wojciech Jastrzębowski, artysta i projektant, współtwórca Spółdzielni Artystów Plastyków ŁAD, od 1928 roku dyrektor Departamentu Sztuki w Ministerstwie Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego. W latach 30. był szefem zespołu projektującego wystrój polskich transatlantyków.
Pomysł, aby kilka ważnych gmachów publicznych powstało wzdłuż Alei Szucha, pojawił się już w 1919 roku – szkicowano ambitne plany zgrupowania tu siedzib władz z Sejmem na czele, ale także m.in. muzeów. Choć ta spójna i pełna rozmachu koncepcja reprezentacyjnej dzielnicy nie została zrealizowana, pomysł przetrwał w skali pojedynczych działek. W 1923 roku wojsko przekazało Ministerstwu Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego teren dawnych koszar litewskich (plotka głosi, że stało się to na osobiste żądanie Józefa Piłsudskiego).
Dwa lata później przeprowadzono wewnętrzny (a więc dotyczący pracowników ministerstwa) konkurs na projekt gmachu. Wygrał go prof. Zdzisław Mączeński, naczelnik Wydziału Budownictwa Szkolnego w Ministerstwie Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego, architekt i ceniony wykładowca. Rok później jednak wybrany projekt trafił do szuflady: rozpisano nowy, tym razem otwarty konkurs. Zgłoszono do niego aż 54 propozycje, a pierwszą nagrodę otrzymał ponownie prof. Zdzisław Mączeński (pokonawszy m.in. Bohdana Pniewskiego, Romualda Gutta, Rudolfa Świerczyńskiego). Kamień węgielny pod budowę gmachu wmurowano 28 września 1927 roku. W tym samym roku ogłoszono jeszcze jeden konkurs, tym razem na projekt wystroju ministerialnych wnętrz. Wygrał go Wojciech Jastrzębowski, artysta i projektant, współtwórca Spółdzielni Artystów Plastyków ŁAD, od 1928 roku dyrektor Departamentu Sztuki w Ministerstwie Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego. W latach 30. był szefem zespołu projektującego wystrój polskich transatlantyków, od 1936 – rektorem Akademii Sztuk Pięknych w Warszawie. Do współpracy przy tworzeniu wnętrz MWRiOP artysta zaprosił m.in. artyści związani ze Szkołą Sztuk Pięknych w Warszawie (poprzedniczki ASP) i Spółdzielnią ŁAD. Z powodu pogarszającej się sytuacji ekonomicznej kraju nie cała jego koncepcja wyglądu budowli została zrealizowana, najwięcej uwagi poświęcono najbardziej reprezentacyjnym przestrzeniom, w tym sali posiedzeń, poczekalniom na piętrach, gabinetowi ministra.
Siedziba Ministerstwa Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego została uroczyście otwarta 12 kwietnia 1930 roku (kolejne kilka lat trwały jednak jeszcze prace przy wykańczaniu jej wnętrz). Czterokondygnacyjny gmach został założony na planie czworoboku ściśle wypełniającego przyuliczną działkę. Bryłę podzielono na mniejsze części, pomiędzy którymi powstało sześć dziedzińców, w tym jeden główny, wejściowy. Można się na niego dostać z ulicy przechodząc pomiędzy strzelistymi, masywnymi filarami. W klasycznej bryle w tym miejscu znajdowałaby się kolumnada, jednak Mączeński niezwykle sprawnie uprościł archetypiczne motywy architektoniczne, zachowując właściwą im powagę i stylowość, ale zarazem nadając im bardziej nowoczesny rys. Taki sposób projektowania – bo miał swoich naśladowców – określa się mianem klasycyzmu redukcyjnego, będącego dialogiem pomiędzy tym, co w budownictwie uważa się za najbardziej reprezentacyjne i tradycyjne z modernistyczną tendencją do upraszczania i redukcji.
Pomysł budowy gmachów publicznych wzdłuż Alei Szucha
Wojsko przekazało Ministerstwu Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego teren dawnych koszar litewskich
Wmurowano kamień węgielny pod budowę gmachu.
W tym samym roku ogłoszono konkurs, tym razem na projekt wystroju ministerialnych wnętrz. Wygrał go Wojciech Jastrzębowski
Siedziba ministerstwa została uroczyście otwarta
Prace nad wykończeniem wnętrz – także ze względu na kryzys gospodarczy – trwały aż do wybuchu wojny
Już w październiku gmach stał się warszawską siedzibą Gestapo
Po zakończeniu wojny gmach wrócił do swojej pierwotnej funkcji. Niektóre zniszczone elementy odtworzono na podstawie fotografii
Gmach MWRiOP jest wyjątkowo udanym przykładem takiego sposobu projektowania. Architekt monumentalizm budowli wykreował za pomocą surowych i prostych form, dużych płaskich powierzchni obłożonych kamieniem elewacji, rytmem filarów, pilastrów i gzymsów oraz bardzo oszczędnie stosowanym detalem.
Boniowanie parteru, typowe w architekturze klasycznej, tu jest jedynie „zaanonsowane”, a pilastry flankujące główne wejście do budynku noszą w sobie dalekie echo porządku doryckiego (są kanelowane i zwieńczone listwą z guttami). Nad filarami od strony ulicy umieszczono relief przedstawiający orła w koronie projektu Jana Kurzątkowskiego, nad wejściem pojawiają się trzy płaskorzeźby, alegorie Nauki, Kultury i Religii dłuta Karola Tchorka.
Marmur i wapień na ścianach, schodach, słupach, jesionowe posadzki i boazerie, tkaniny i tapety projektu Spółdzielni ŁAD, barwione stiuki, żyrandole ze szkła i stali – wszystkie elementy ministerialnych wnętrz pochodziły od polskich producentów. W stylistyce elementów wykończeniowych pomieszczeń dominują romby, trójkąty i zgeometryzowane wzory ludowe, co wpisuje je w nurt stylistyki art déco. Podobne formy miały mieć projektowane przez Jastrzębowskiego meble, tych jednak z powodów oszczędnościowych ostatecznie nie wyprodukowano.
Dokończenie niektórych wnętrz przerwał w końcu wybuch II wojny światowej, jednak te, które wykonano, w dużym stopniu zachowały się do dziś. Niektóre zniszczone elementy po wojnie odtworzono na podstawie dokumentacji fotograficznej.
Po 1945 roku gmach wrócił do swojej pierwotnej funkcji, stając się znów siedzibą odpowiedzialnego za naukę ministerstwa zmieniającego tylko na przestrzeni lat swoją nazwę. Dziś to Ministerstwo Edukacji i Nauki.
Ciemną stroną na kartach dziejów gmachu przy Alei Szucha 25 są lata II wojny światowej.
Poza zniszczeniem akt i dokumentów oraz ministerialnej biblioteki Niemcy wprowadzają także nieco zmian w bryle budynku. Przede wszystkim przyziemie jednego ze skrzydeł zamieniają w więzienie, a część pomieszczeń – w cele, w których przesłuchiwano i torturowano tysiące osób, więźniów Pawiaka, ofiary łapanek.
O budynku w czasie wojny mówiono „katownia”, bo wielu przesłuchiwanych zamęczono tu na śmierć. O cierpieniach więźniów gmachu na Szucha świadczą zachowane na ścianach cel napisy. Ta dramatyczna część historii budynku projektu Zdzisława Mączeńskiego ma także w nim swoją reprezentację. Już w 1947 roku udostępniono do zwiedzania korytarze, cele, izolatki, pokoje przesłuchań gestapo; w 1952 roku otwarto tu oficjalnie Mauzoleum Walki i Męczeństwa 1939-1945.
Gdy w 2022 roku rozporządzeniem Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej wydanym na wniosek Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego gmach Ministerstwa Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego został uznany Pomnikiem Historii, decyzję tę uzasadniono na dwa sposoby. Z jednej strony podkreślono:
wartości historyczne, artystyczne, naukowe oraz autentyczność, gmachu będącego wybitnym przykładem architektury publicznej okresu dwudziestolecia międzywojennego o zachowanym wystroju i wyposażeniu wnętrz”.
Jednocześnie jednak zwrócono uwagę na wojenne dzieje budowli i jej znaczenie jako „symbolu martyrologii narodu polskiego, który był więzieniem i siedzibą Urzędu Tajnej Policji Politycznej III Rzeszy – Gestapo”.
Na pewno znajdziecie coś dla siebie!
Na cele rozbudowy armii Polacy ofiarowywali pieniądze i przedmioty już od 1933 roku, ale dopiero po powołaniu trzy lata później Funduszu Obrony Narodowej darowizny popłynęły szerokim strumieniem. Wśród nich prym wiodły przedmioty ze szlachetnych kruszców: biżuteria, papierośnice, galanteria stołowa, a...
Katowice w latach międzwojennych należały do najszybciej rozwijających się miast w Polsce. Nowoczesne, monumentalne budynki tworzyły całą nową dzielnicę, a w końcu lat 20. XX w. miasto uważano za najbardziej „zamerykanizowane” w II Rzeczpospolitej. Splendor państwa polskiego miały wyrażać monumentalne...
Przez 133 lata uchodził za zaginiony. Teraz niespodziewanie wypłynął na rynku aukcyjnym. Mowa o obrazie czołowego przedstawiciela realizmu, Józefa Chełmońskiego, namalowanym w tym samym czasie co jedno z najsłynniejszych dzieł artysty – czyli „Babie lato”. Jego tytuł to „Wieczór letni”....
