Dla ojczyzny ratowania

Na cele rozbudowy armii Polacy ofiarowywali pieniądze i przedmioty już od 1933 roku, ale dopiero po powołaniu trzy lata później Funduszu Obrony Narodowej darowizny popłynęły szerokim strumieniem. Wśród nich prym wiodły przedmioty ze szlachetnych kruszców: biżuteria, papierośnice, galanteria stołowa, a nawet nagrody sportowe – mówią Renata Sobczak-Jaskulska i Michał Błaszczyński z Muzeum Narodowego w Poznaniu, kuratorzy 16 wystaw poświęconych srebrom ze zbiórki na FON.

Wyjątkowość wystaw, które w czerwcu otworzą się w kilkunastu muzeach i instytucjach kultury, nie wynika tylko z artystycznego poziomu prezentowanych na nich przedmiotów. Mamy tu do czynienia przede wszystkim ze zbiorem stanowiącym świadectwo odpowiedzialności Polaków za losy swojego państwa. Przybliżmy kontekst historyczny związany z powstaniem tej kolekcji sreber.

Renata Sobczak-Jaskulska: Kolekcja, która obecnie należy do zbiorów Muzeum Narodowego w Poznaniu, stanowi tylko część darów przeznaczonych na dofinansowanie zdolności obronnych Polski, której nie udało się spieniężyć do czasu napaści hitlerowskich Niemiec na nasz kraj. Jest efektem jednej z przedwojennych zbiórek społecznych – Funduszu Obrony Narodowej, który powołano dekretem prezydenta RP Ignacego Mościckiego z 9 kwietnia 1936 r. Środki na dozbrojenie polskiej armii pochodziły ze sprzedaży nieruchomości i ruchomości stanowiących własność państwa, a pozostających pod zarządem wojska, dotacji państwa oraz składki społecznej, tj. darów osób prywatnych oraz instytucji społecznych, politycznych, kulturalnych i gospodarczych.

Czyli zbiórek było więcej?

Michał Błaszczyński: Tak. Od 1933 roku prowadzono również w ramach Funduszu Obrony Morskiej zbiórkę środków dla marynarki wojennej, a między 5 kwietnia a 5 maja funkcjonowała Pożyczka Obrony Przeciwlotniczej, zbierająca fundusze na rozbudowę lotnictwa wojskowego i artylerii przeciwlotniczej. Działania te koordynowały odpowiednie ministerstwa. Trudno oszacować kwotę zgromadzoną we wszystkich zbiórkach. Najogólniejsze wyliczenie podaje, iż było to około miliarda złotych, z czego wartość wpłat i darowizn od ludności wyniosła do maja 1939 roku około 37,7 mln zł. Za zebrane pieniądze częściowo sfinansowano m.in. wyprodukowany w Holandii nowoczesny okręt podwodny ORP Orzeł.

Sytuacja w kraju w latach 30. XX wieku wydawała się bardzo napięta, był to czas ostrych sporów ideologicznych i politycznych. Na czym państwa zdaniem polegał fenomen zbiórek?

R.S.-J.: Zbieraniu funduszy nadano szeroki rozgłos. Organizowano najróżniejsze imprezy: zawody sportowe, mecze piłkarskie i bokserskie, przedstawienia teatralne i operowe, bale, a nawet wystawy psów rasowych. Jednostki wojskowe dawały pokazy obrony przeciwlotniczej i przeciwgazowej, wystawy sprzętu wojskowego. Polacy zasilili zbiórki gotówką, nieruchomościami, kosztownościami, także zbożem, zwierzętami rzeźnymi, a nawet nieodpłatną pracą na rzecz armii. Ważne było też gromadzenie złomu żelaznego, w czym skutecznością wykazywały się dzieci w szkołach. Za zebrane pieniądze kupowano sprzęt i wyposażenie dla wojska, które przekazywano zwykle w bardzo uroczystej oprawie patriotycznej, a często też religijnej. Zbiórki relacjonowała prasa ogólnopolska, regionalna i lokalna. Na początku 1939 roku w „Polsce Zbrojnej” publikowano listy darczyńców, w tym Polaków z terytorium Wolnego Miasta Gdańska oraz Polonii z całego świata. Obrona kraju stała się celem, który jednoczył społeczeństwo, a jego hojność okazała się bezprzykładna.

Do magazynów FON trafiały dary rzeczowe, m.in. przedmioty ze szlachetnych kruszców oraz o wartości zabytkowej. Do wybuchu wojny nie zdążono ich spieniężyć. Co się z nimi stało we wrześniu 1939 roku?

M.B.: 4 września 1939 roku rozpoczęła się pospieszna ewakuacja majątku FON przez oficerów Biura Budżetowego Ministerstwa Spraw Wojskowych. Dwoma ciężarowymi samochodami wywieziono go w kierunku Lublina. Potem trasa prowadziła przez Lwów, Tarnopol, Horodenkę i granicę rumuńską, a zakończyła się 24 września dotarciem do polskiej ambasady w Bukareszcie. Ze skarbu mieszczącego się w 83 skrzyniach i paczkach, 28 workach i 2 skrzyniach z aktami komisyjnie wydzielono przedmioty złote i posegregowano srebra i przedmioty mało wartościowe. 11 skrzyń ze złotem i innymi wartościowymi przedmiotami przetransportowano do Francji. Nie udało się wysłać złotej części do Stanów Zjednoczonych, którą po upadku Francji przewieziono do północnej Afryki, a ostatecznie przekazano polskiemu rządowi na uchodźstwie w Londynie. Ukryto je w siedzibie Sztabu Naczelnego Wodza, czyli w podziemiach londyńskiego hotelu Rubens. Z kolei srebro po nieudanej próbie sprzedaży, nieadekwatnej do rzeczywistej wartości obiektów, postanowiono wysłać do Francji. 61 skrzyń o łącznej wadze około 2403 kg trafiło na rumuński statek Suceava, który 13 stycznia wypłynął do Marsylii, i po miesiącu złożono je w skarbcu tamtejszego oddziału Banku Francji. (…)

Pełen tekst wywiadu w najnowszym numerze 7/2023 kwartalnika “Spotkania z Zabytkami”, dostępnym na rynku

Prezentacja zbiorów odbędzie się w następujących muzeach: Muzeum Śląskie w Katowicach: 6.06-3.12.2023, Muzeum Piastów Śląskich w Brzegu: 6.06-10.09.2023, Instytut Północny w Olsztynie: 6.06-30.09.2023, Ośrodek "Pamięć i Przeszłość" we Wrocławiu: 6.06-30.09.2023, Muzeum Narodowe w Lublinie 6.06-31.08.2023, Zamek Królewski w Warszawie: 5.06-30.09.2023, Muzeum II Wojny Światowej w Gdańsku: 6.06-15.10.2023, Muzeum Sztuki w Łodzi: 6.06-17.09.2023, Muzeum Podlaskie w Białymstoku: 6.06-31.08.2023, Muzeum Narodowe Ziemi Przemyskiej: 6.06-31.08.2023, Muzeum Narodowe w Kielcach: 6.06-15.10.2023, Muzeum Józefa Piłsudskiego w Sulejówku: 6.06–30.11.2023, Muzeum Ziemi Międzyrzeckiej w Międzyrzeczu: 6.06–3.09.2023, Zamek Królewski na Wawelu: 6.06-9.07.2023, Muzeum Narodowe w Szczecinie: 6.06-30.09.2023, Muzeum  Narodowe w Poznaniu: 1.09.2023-17.03.2024