Polacy kochają zabytki i dostrzegają potrzebę dbania o dziedzictwo wszystkich kultur obecnych na terenie kraju. Dlatego Narodowy Instytut Konserwacji Zabytków wspomaga prace na zabytkowych cmentarzach w całej Polsce – mówi Dorota Kwinta, kierowniczka Wydziału Realizacji Projektów w Narodowym Instytucie Konserwacji Zabytków.
Jednym z kluczowych celów statutowych NIKZ jest dbałość o dziedzictwo narodowe. W tym także o zabytki innych kultur, które znajdują się na terenie naszego kraju. Wiele projektów dotyczy cmentarzy…
To prawda, NIKZ wykonuje szereg prac porządkowych, projektowych, naprawczych i konserwatorskich na cmentarzach w różnych regionach Polski. Dotyczy to głównie dziedzictwa żydowskiego. Nota bene, według prowadzonych obecnie na zlecenie NIKZ badań dotyczących stosunku Polaków do dziedzictwa różnych grup wyznaniowych i etnicznych na terenie naszego kraju, dziedzictwo żydowskie jest najbardziej rozpoznawalne. Potrzeby w tym zakresie są ogromne, ponieważ w Polsce jest ok. tysiąca cmentarzy żydowskich. Wiele z nich jest wpisanych do rejestru zabytków.
Kto w takim razie odpowiada za cmentarze żydowskie?
To zależy. Czasem jest to własność gminy wyznaniowej żydowskiej funkcjonującej na danym terenie, czasem Fundacji Ochrony Dziedzictwa Żydowskiego. Niektóre należą do władz lokalnych lub do Skarbu Państwa. Dyrektor NIKZ Michał Laszczkowski uważa, że optymalnym rozwiązaniem byłoby, gdyby to samorządy lokalne sprawowały opiekę nad historycznymi nekropoliami. Ale bez względu na formę własności poszczególnych cmentarzy, NIKZ stara się odpowiadać na potrzeby danego miejsca i podmiotu, który szuka wsparcia.
Możesz podać przykłady takiej współpracy?
Podam kilka z wielu. Od 2022 roku współpracujemy z Fundacją Ochrony Dziedzictwa Żydowskiego, przede wszystkim w zakresie porządkowania i pielęgnacji zieleni na należących do niej cmentarzach, m.in. na kilku podkarpackich kirkutach – w Baligrodzie, Jarosławiu, Łańcucie i Dynowie. Współpraca z Gminami Wyznaniowymi Żydowskimi ma miejsce w przypadku prac na cmentarzu w Katowicach – porządkujemy zieleń, ustawiamy powalone w wyniku dewastacji nagrobki. Pielęgnacja drzew i ustawianie steli nagrobnych to zakres współpracy z GWŻ na cmentarzu w Cieszynie, a w przypadku GWŻ we Wrocławiu jest to konserwacja tablic modlitewnych z cmentarza żydowskiego w Wałbrzychu.
Przykłady udanych wspólnych działań z władzami samorządowymi to rozpoczęty w zeszłym roku projekt na cmentarzu w Okuniewie w gminie Halinów w województwie mazowieckim – teren położonego w lesie cmentarza został uporządkowany, kolejne zaplanowane kroki to upamiętnienie jego granic. W Szydłowie w województwie świętokrzyskim w 2022 roku NIKZ wsparł realizację projektu ogrodzenia terenu cmentarza żydowskiego. W Wojsławicach, w porozumieniu z Gminą Wojsławice, przygotowujemy projekt ścieżki dojścia do nowego cmentarza żydowskiego z XIX wieku wraz z ekspozycją odnalezionych w mieście macew. Prace naprawcze po dewastacji nagrobków w Zabrzu to z kolei wynik porozumienia zawartego z władzami miasta reprezentującymi właściciela cmentarza – Skarb Państwa – i współpracy ze Stowarzyszeniem Zachor, które na co dzień opiekuje się tym miejscem.
NIKZ podjął się też uporządkowania cmentarza w Jedwabnem.
Tak. W 2022 i 2023 roku we współpracy z Fundacją Ochrony Dziedzictwa Żydowskiego, właścicielem cmentarza w Jedwabnem, skupiliśmy się na uporządkowaniu terenu cmentarza, który, poza pasem przy wejściu, wzdłuż kamiennego fragmentu ogrodzenia, był całkowicie zarośnięty samosiewami leszczyn i olszyn kilkumetrowej wysokości. Pod koniec ubiegłego roku zamówiliśmy koncepcję zagospodarowania terenu – jej ostateczny kształt ustalamy z Komisją Rabiniczną ds. Cmentarzy w Polsce, zapewniając w ten sposób zgodność z żydowskim prawem dotyczącym miejsc pochówku. Celem jest takie gospodarowanie zielenią na cmentarzu, aby była stosunkowo łatwa w utrzymaniu. Przez odpowiednie nasadzenia chcemy uzupełnić braki w ogrodzeniu, a za pomocą odpowiedniego koszenia trawy dyskretnie wyeksponować znajdujące się na cmentarzu fragmenty macew z kamienia polnego.
Konieczne może być także zbadanie cmentarza pod kątem niewybuchów z czasów II wojny światowej. Chcemy, żeby to miejsce wyglądało godnie, było bezpieczne dla odwiedzających i sprzyjało zachowaniu spokoju spoczywających na nim zmarłych.
Na ilu cmentarzach NIKZ prowadził lub prowadzi różnego rodzaju prace?
Od 2022 roku podjęliśmy prace w sumie na 17 cmentarzach. Warto wyjaśnić, że wsparcie NIKZ nie polega na przekazywaniu środków finansowych właścicielom nekropolii czy udzielaniu grantów. W porozumieniu z partnerami sami zlecamy i nadzorujemy prace. Do właścicieli cmentarzy, zwłaszcza tych zabytkowych, należy pozyskiwanie wszelkich zgód i pozwoleń na prowadzenie prac.
Gdzie jeszcze i w jaki sposób działacie?
Działamy przede wszystkim na cmentarzach żydowskich, choć nie tylko – przykładem może być kameralny projekt konserwatorski na warszawskich Powązkach czy duży projekt w Kaliszu-Szczypiornie na Ukraińskim Cmentarzu Wojskowym.
Na zabytkowym i wciąż czynnym cmentarzu żydowskim w Katowicach, na prośbę i we współpracy z Gminą Wyznaniową Żydowską, w 2022 i 2023 roku wykonaliśmy inwentaryzację drzew oraz porządki w kilku kwaterach. Został usunięty bluszcz, odsłonięto podstawy nagrobków, uczytelniono alejki. W zeszłym roku latem na tym cmentarzu zdewastowano nagrobki i w tych pracach naprawczych również wsparliśmy GWŻ.
Ponadto zamówiliśmy ekspertyzę stanu technicznego ceglanego ogrodzenia oraz budynku bractwa pogrzebowego w obrębie cmentarza, które wymagają zabezpieczenia, a w dalszej perspektywie remontu konserwatorskiego. Na wspomnianym już cmentarzu w Zabrzu, w ramach napraw po dewastacji, do której doszło latem 2023 roku, udało się wykonać prace kamieniarskie i naprawcze kilkudziesięciu nagrobków, w tym pięknego reprezentacyjnego grobowca rodziny Böhmów. W 2022 roku we współpracy z Pomorskim Towarzystwem Historycznym przeprowadziliśmy prace budowlane w postaci wykonania lapidarium – Ściany Pamięci w Szczecinie-Dąbiu, upamiętniającej tamtejszy cmentarz żydowski.
W planach Wydziału Realizacji Projektów NIKZ są także działania związane z opieką nad cmentarzami żydowskimi takie jak współpraca z władzami Ostrowi Mazowieckiej w zakresie upamiętnienia tamtejszego cmentarza żydowskiego przy ul. Broniewskiego, na którego terenie przez lata znajdowało się targowisko, kontynuacja prac w Okuniewie i Jedwabnem, Katowicach i Cieszynie, rozwój współpracy z Fundacją Ochrony Dziedzictwa Żydowskiego. Chcemy też podjąć współpracę z miastem Kalisz w zakresie upamiętnienia starego cmentarza żydowskiego położonego w obrębie ulic: Nowy Świat, Skalmierzycka i Handlowa. Prace do wykonania w ciągu najbliższych trzech lat to upamiętnienie miejsca pochówku słynnego kaliskiego rabina Abrahama Gombinera, przygotowanie lapidarium z wykorzystaniem oryginalnych macew pochodzących ze starego cmentarza oraz wykonanie docelowego ogrodzenia. W pierwszej kolejności należy zinwentaryzować, czyli policzyć, pomierzyć i sfotografować, około 1000 macew i ich fragmentów pochodzących ze starego cmentarza, znajdujących się obecnie na Nowym Cmentarzu Żydowskim na ul. Podmiejskiej.
Skoro wspomniałaś o Kaliszu, spytam o Ukraiński Cmentarz Wojskowy na osiedlu Szczypiorno. Jaki jest wkład NIKZ w ten projekt?
To miejsce pochówku kilkuset żołnierzy ukraińskich – sojuszników Polski z czasów wojny polsko-bolszewickiej – i członków ich rodzin. Dzięki partnerstwu Narodowego Instytutu Konserwacji Zabytków z Urzędem Miasta Kalisza oraz współpracy z Ambasadą Ukrainy w Polsce i Ukraińskim Towarzystwem Historycznym, cmentarz wojskowy, na którym chowani byli internowani w obozie w podkaliskim wówczas Szczypiornie żołnierze Armii Ukraińskiej Republiki Ludowej, zyskał charakter wojskowej nekropolii.
Armia Ukraińskiej Republiki Ludowej wsparła Polskę w wojnie z Rosją Radziecką w 1920 roku. Po wyparciu Armii URL z Ukrainy i internowaniu jej oddziałów na terytorium Polski, część żołnierzy skierowano do obozów w Kaliszu i właśnie podkaliskim Szczypiornie. Cmentarz wojskowy powstał w Szczypiornie 1914 roku przy niemieckim obozie jenieckim. Spoczęli na nim żołnierze różnych narodowości: Anglicy, Francuzi, Niemcy, Ukraińcy, Włosi, Rosjanie i internowani polscy legioniści.
W związku z osiedleniem w tym miejscu żołnierzy URL z rodzinami, w 1921 roku na cmentarzu wytyczono kwaterę ukraińską. Na zlecenie NIKZ piękną koncepcję zagospodarowania terenu cmentarza przygotowała Fundacja Formy Wspólne z Warszawy. W styczniu 2024 roku zakończyły się roboty budowlane pierwszego etapu – udało nam się wkomponować fragmenty starych, zniszczonych krzyży betonowych w nowoczesne szkielety z giętej blachy ocynkowanej, umieścić na cmentarzu dwujęzyczne, polsko-ukraińskie tablice pamiątkowe i informacyjne.
Przywrócono też przedwojenny wygląd obeliskowi – wymieniono postawiony na cmentarzu pod koniec lat 90. pomnik z piaskowca na pomnik z czarnego granitu. Prace zrealizowano dzięki dotacji celowej Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego. W tym roku mamy nadzieję dokończyć przewidziane w projekcie prace: wykonamy renowację ogrodzenia i wysiejemy na cmentarzu trawę. Cmentarz w Kaliszu-Szczypiornie jest wpisany do rejestru zabytków.
Z raportu „Stosunek Polaków do zabytków innych kultur”, którego przygotowanie NIKZ zlecił Agencji badawczej PBS, wynika, że aż 84 procent Polaków uważa, że powinno się dbać o zabytki innych nacji, które nie mieszkają już w danym regionie, a 82 procent ceni i szanuje obecne w Polsce zabytki innych kultur tak samo, jak polskie zabytki narodowe. Wygląda na to, że zabytki jako dowody historii – niezależnie od tego, czy są spuścizną żydowską, niemiecką czy radziecką – łączą Polaków, a nie dzielą. To bardzo optymistyczne wnioski.
Polacy kochają zabytki – tak wynika z poprzednich badań IPSOS przeprowadzonych na zlecenie NIKZ pt. „Polacy wobec zabytków”. Dlatego chcemy wykorzystać te pozytywne nastroje i wyjść naprzeciw oczekiwaniom mieszkańców. Z przytoczonego przez ciebie raportu wynika, że najbardziej znamy świadectwa kultury żydowskiej, a rozpoznajemy najczęściej zabytki sakralne i cmentarze. W przyszłości planujemy kolejne projekty wspierające miejsca pochówku różnych grup wyznaniowych i etnicznych na terenie Polski.
Już w 2023 roku podejmowaliśmy prace związane z dziedzictwem tatarskim – chodziło o ustalenie lokalizacji spalonego na początku XX wieku drewnianego meczetu w Studziance na Lubelszczyźnie, a także wykonanie części prac projektowych na potrzeby przyszłego remontu meczetu w Kruszynianach. Chcemy także stworzyć raporty o cmentarzach innych wyznań zachowanych na terenie Polski, określić ich liczbę, stan zachowania i potrzeby. Zaczniemy najprawdopodobniej od nekropolii ewangelickich, których w Polsce zachowało się, według szacunków, ok. 7,5 tysiąca. Usystematyzowanie tej wiedzy pozwoli nam zaplanować działania związane z ochroną cmentarzy, w szczególności zabytkowych, będących symbolem szerokiego spektrum kultur tworzących polską historię.
Na pewno znajdziecie coś dla siebie!
Oryginalny i odświeżający widzenie XX-wiecznej fotografii dorobek Danuty Rago został niedawno przywołany wystawą „Fabryka Złudzeń” przez Fundację Archeologia Fotografii. Digitalizowane przez FAF archiwum udowadnia, że zapomniana fotoreporterka potrafiła z artystycznym zmysłem tworzyć zarówno pierwsze sesje reklamowe, ciekawą estetycznie dokumentację industrializacji,...
Zaczynamy od topografii miasta. Zajmująca sporą część niewielkiego pomieszczenia makieta wykonana została m.in. na podstawie twórczości Friedricha Bernharda Wernera, niestrudzonego rysownika rodem z Kamieńca Ząbkowickiego, którego weduty – panoramy miast – są dzisiaj cennym źródłem dla badaczy przeszłości Śląska. Werner...
„Musimy zmienić cały system ochrony zabytków w Polsce, żeby nadążał za zmianami społecznymi i technologią” – mówi Michał Laszczkowski, dyrektor Narodowego Instytutu Konserwacji Zabytków. Zna pan wszystkie zabytki w Polsce? Nie. Nikt nie zna. Do rejestru zabytków jest wpisane blisko...
