Oglądane z lotu ptaka tworzą zwarty masyw zieleni. Kryje się pod nimi zespół sześciu zabytkowych cmentarzy. Wszystkie znalazły się w granicach Pomnika historii. Sąsiadują ze sobą cmentarz katolicki, żydowski, dwa cmentarze ewangelickie i dwa tatarskie. Cztery pierwsze powstały u schyłku XVIII wieku, po tym jak zaczęto zakazywać chowania zmarłych w obrębie wałów miejskich. Jest paradoksem, że dawna Warszawa zniszczona w czasie drugiej wojny światowej w jakimś sensie zachowała się w mieście umarłych, jaki stanowią ocalałe z wojny nekropolie na Powązkach.
Kompleks cmentarzy jest miejscem pamięci o mieście, jego różnorodności i wielokulturowości. Stanowi pamiątkę po mieszczańskiej Warszawie z jej wielkimi rodami mieszczańskimi, oraz społecznością zróżnicowaną narodowo i kulturowo. Cmentarze wyznaniowe na warszawskich Powązkach stanowią najcenniejszą, zabytkową nekropolię w Polsce.
Spośród wszystkich cmentarzy najwspanialszą nekropolią są katolickie Stare Powązki, przy ul. Powązkowskiej 14. Tu spoczywają bohaterowie narodowi, artyści, ludzie kultury, bohaterowie życia społecznego i politycznego Polski, przedstawiciele arystokracji, wielkiej burżuazji i mieszczan, czy kościoła. Sam cmentarz jest też dziś największym w Polsce muzeum zabytkowej rzeźby pod gołym niebem. Założono go w 1790 roku. Początkowo niewielki z czasem był wielokrotnie powiększany.
Ponad Starymi Powązkami od strony ul. Powązkowskiej góruje kopuła neorenesansowego kościoła pw. Karola Boromeusza. Tylko fragmenty fasady przetrwały z kościoła jaki wzniósł tu w XVIII w. architekt królewski Dominik Merlini. Cała reszta to rezultat rozbudowy dokonanej w latach 1891-98 według projektu Józefa Piusa Dziekońskiego. Wtedy to powstała budowla z kopułą na wyniosłym tamburze. Kościół odbudowano po wojnie po znacznych zniszczeniach dokonanych w 1945 roku.
Na tyłach kościoła w najstarszej części cmentarza wznoszą się katakumby zaprojektowane przez Merliniego.
Spoczywa w nich m.in. sam Merlini. Złożone są tu też m.in. szczątki Czesława Niemena (zm. 2004 roku) . Szereg interesujących pomników nagrobnych stoi wzdłuż alei przed katakumbami. Wśród nich Jerzego Waldorffa (zm. 1999) założyciela Społecznego Komitetu Opieki nad Starymi Powązkami.
Za katakumbami ciągnie się Aleja Zasłużonych. Jest panteonem wielkich Polaków XX w.
Jako pierwszy spoczął w niej noblista z 1931 roku Stanisław Reymont. Tuż obok znajdują się powstałe wkrótce kolejne grobowce m.in. Artura Oppmana (1867 – 1931) – młodopolskiego poety i piewcy Warszawy znanego pod pseudonimem Or-Ot. pisarza, krytyka literackiego i felietonisty Barona Józefa Weyssenhoffa (1860-1932) słynnych pilotów wojskowych, którzy po wielkich sukcesach zginęli w katastrofie lotniczej w 1932 r. Franciszka Żwirko (ur. 1895) i Stanisława Wigury (ur. 1901) organizatora życia muzycznego Emila Młynarskiego (1870-1934) i wiele grobowców powstałych tu już po 1945 roku.
M.in. kompozytora Witolda Małcurzyńskiego, pisarzy Pawła Jasienicy, Jana Parandowskiego, Marii Rodziewiczówny, poety Stanisława Młodożeńca, konstruktora Stanisława Hempla, Henryka Kuny, Marii Rodziewiczówny, Marii Dąbrowskiej, fotografika Jana Bułhaka, aktorów Stefana Jaracza, Ireny Solskiej, Tadeusza Fijewskiego, Kaliny Jędrusik, Jadwigi Smosarskiej, Kazimierza Opalińskiego, architekta Bohdana Pniewskiego, rzeźbiarza Jana Szczepkowskiego, śpiewaka Jana Kiepury, czy symboliczny grób prezydenta Warszawy Stefana Starzyńskiego.
Na terenie całego cmentarza rozsiana jest ogromna liczba grobowców. Od skromnych po wielkie mauzolea rodowe. Reprezentują one pełen przekrój rzeźby i architektury cmentarnej od klasycyzmu początku XIX w. po współczesność.
Tu znajdziemy m.in. najpiękniejsze w Warszawie dzieła secesji, takie jak pomnik poety i dziennikarza Wacława Szymanowskiego. (zm. 1826) wykonany przez jego syna również Wacława, twórcy pomnika Fryderyka Chopina w Łazienkach. Z kolei do największych grobowców pomnik poety i dziennikarza Wacława Szymanowskiego (1821-26) wykonany przez jego syna również Wacława, twórcy pomnika Fryderyka Chopina w Łazienkach. Z koeli do największych grobowców należą mauzolea Hersów, Kronenbergów, Kisiel Kislańskich czy Lilpopów.
Na Cmentarzu Ewangelicko-Reformowanym przy ul. Żytniej 42 istniejącym od 1792 roku spoczywają osoby różnych wyznań. Na kamiennych płytach widać nazwiska polskie, niemieckie, angielskie, francuskie i włoskie. Leżą obok siebie ewangelicy wyznania kalwińskiego, arianie, anglikanie, metodyści i agnostycy, których nie chciano przyjąć na innych cmentarzach.
Na Cmentarzu Ewangelicko-Reformowanym przy ul. Żytniej 42 istniejącym od 1792 roku spoczywają osoby różnych wyznań. Na kamiennych płytach widać nazwiska polskie, niemieckie, angielskie, francuskie i włoskie. Leżą obok siebie ewangelicy wyznania kalwińskiego, arianie, anglikanie, metodyści, i agnostycy, których nie chciano przyjąć na innych cmentarzach.
Przy murze na prawo od bramy od strony ul. Żytniej spoczywa malarz Józef Simmler (zm. 1868) (kwatera I, rząd 7, nr 37). Sławę przyniósł obraz „Śmierć Barbary Radziwiłłówny”. W głębi alei głównej ujrzymy największą na cmentarzu kaplicę rodziny Kronenbergów (kw. E, rząd 2, nr 11). Kryje szczątki przemysłowca i finansisty Leopolda Kronenberga (zm. 1878), najbogatszego człowieka w zaborze rosyjskim, który zbił majątek na budowie kolei, produkcji wyrobów tytoniowych i cukrowniach.
Na tyłach kaplicy spoczywa Lucyna Ćwierczakiewiczowa (zm. 1901), autorka najsłynniejszych XIX wiecznych książek kucharskich w Polsce. Najbardziej ekspresyjną rzeźbę widzimy ponad grobowcem Laskowskich i Nagórków. Przy wejściu krypty spoczęła spiżowa postać anioła śmierci z pochodnią w dłoni i włosami zmierzwionymi jak u strzygi dłuta Jeziorańskiego z 1910 r. Jest piękna i straszna. W kw. F, rząd 4., nr 4 znajdziemy mogiłę Stefana Żeromskiego – jednego z najpopularniejszych pisarzy polskich początku XX w. Niedaleko przy głównej alei spoczywa Andrzej Szczypiorski (zm. 2000), pisarz, publicysta i polityk od lat 70. związany z demokratyczną opozycją. W kw 3 rząd 4. nr. 4 znajduje się grób Anny German Miała niezwykle mocny głos a szczególną popularnością cieszyła się w byłym Związku Radzieckim. Nieopodal znajdziemy jeszcze grób Jeremiego Przybory (zm. 2004) – kw. N. Z, który z Jerzym Wasowskim stworzył Kabaret Starszych Panów.
Na cmentarzu ewangelicko-augusburskim założonym w 1792 roku aż roi się od dawnych królów piwa, ogrodnictwa, garbarstwa i czekolady itd. I tu i tam nie brak artystów, działaczy narodowych. Na wprost bramy od strony ul. Młynarskiej natrafimy na dość przerażający grobowiec Elizabeth Eckelt w al. 4. Spod uchylonego wieka trumny wysuwa się ręka.
Tuż obok widnieje ul pełen pszczół. Wizerunek lecącej pszczoły symbolizował duszę wstępującą do nieba. W al. 2 wznosi się klasycystyczna budowla z lat 1833-35, która jest największą kaplicą grobową w Warszawie.
Upamiętnia Salomona Halperta zmarłego w 1832 r. W alei 1 (nr 12) piękne, klasycystyczne popiersie Samuela Bogumiła Lindego (zm. 1847), autora monumentalnego Słownika Języka Polskiego.
Najbardziej dziwaczna jest wtopiona płyta nagrobnej Anny Reginy Kileman (zm. 1793) – al. 1 nr 19. Przez szczelinę tarczy czy może wieko trumny wydobywa się dłoń trzymająca niemowlę. Podobno kobieta pochowana została żywa i zmarła w trumnie przy połogu, wydając na świat zdrowe dziecko.
Ogromna, eklektyczna kaplica Granzowów (al. 1 nr 76) nakryta zielonkawą kopułą i obłożona cegłą tzw. granzówką może uchodzić za reklamę prowadzonej przez rodzinę cegielni w Kawęczynie. Jeszcze większe jest mauzoleum króla piwa Hermana Junga Junga (zm. 1890) – al. A nr 5. Gdy zmarł, na jego pogrzeb przyszły setki ludzi skuszonym darmowym wyszynkiem. Potężny jest grobowiec królów warszawskiej czekolady – rodziny Wedlów wzniesiony z czerwonego granitu i brązu. (al. 52 nr 36), zaś koronkowym arcydziem z żeliwa kaplica Braeunigów (al. D/al. 55a) wzniesiona nad grobem kupca winem – Karola Bogumiła (zm. 1818 r).
Na cmentarzu znajdziemy m.in. grób Wojciecha Gersona (zm. 1901) u którego uczyło się kilka generacji warszawskich malarzy. (Al. 29 nr 1) oraz Zygmunta Vogla (1764-1826) – Al. 26 nr 6, rysownika, malarza i architekta.
Cmentarz żydowski przy Okopowej 49/51 powstał w 1806 roku. Zajmuje powierzchnie 33 ha i jest jednym z największych cmentarzy żydowskich w Polsce. Cmentarz wobec zagłady społeczności żydowskiej i zniszczenia Dzielnicy Północnej zamieszkałej niegdyś głównie przez ludność żydowską jest najważniejszym, zachowanym zabytkiem kultury żydowskiej w Warszawie.
Dominują tradycyjne macewy odkute z piaskowca. Nie brak tez oheli nad grobami wybitnych rabinów i cadyków. Jednak w częściach cmentarza gdzie chowano miejscową, żydowską plutokrację i przedstawicieli zasymilowanych rodzin grobowce przyjmowały formy znane także z innych XIX i XX wiecznych cmentarzy warszawskich.
Ściany zewnętrzne mauzoleum Dowa Bera Sonnenberga z ok. 1823 r,. zdobią płaskorzeźby z widokami miast. Uwagę zwracają monumentalne, marmurowe grobowce w kwaterze 20. Wyróżniają ją spośród innych miejsc na cmentarzu. Tu spoczywają przedstawiciele żydowskiej plutokracji. Przedstawiciele Leserów, Epsteinów, Wawelbergów, Natansonów, Goldstanów, Janaszów, Orgelbrandów czy rodziny Flatau. Wielkie nazwiska rodzin żydowskich, które odegrały ważną rolę w kulturze żydowskiej, ale i polskiej XIX wieku.
Do najwyższych na cmentarzu żydowskim przy Okopowej należy obelisk z kolorowych kamieni ponad grobowcem Leona Goldstanda (zm. w 1858 r.).
Kupcy, wydawcy, finansiści, artyści. Ich potomkowie spoczywają też na cmentarzach innych wyznań: ewangelickich i katolickich.
Do najwyższych na cmentarzu żydowskim przy Okopowej należy obelisk z kolorowych kamieni ponad grobowcem Leona Goldstanda (zm. w 1858 r.). Kilka grobowców Lesserów w kwaterze otrzymanych jest w różnych stylach. Wykonane w białym marmurze tworzą jednak jednolita całość. Uwagę zwracają mozarabskie dekoracje sarkofagu Levyego Lessera zm. w 1870 r., kupca i właściciela domu handlowego. Jego bajecznie bogaci synowie, zasymilowani z polskim społeczeństwem, zmienili wyznanie i używali arystokratycznych tytułów.
Spośród macew i grobowców cmentarza wyróżniają się prace Abrahama Ostrzegi. Jego rzeźby są zwarte, o miękkich, rytmicznych formach. Jednak tym co budziło protesty ortodoksyjnych Żydów było ukazanie na nich postaci ludzkich. Ostrzega ukrywał jednak ich twarze, by ominąć zakazy religijne. Jedną z najwcześniejszych prac Ostrzegi na cmentarzu Żydowskim na Powązkach jest pomnik nagrobny Estery z Rozenfeldow Pave zm. w 1920 r. (kw. 44)
Podstawowa bibliografia. *Stanisław Szenic. Cmentarz Powązkowski, zmarli i ich rodziny, kolejne tomy, Warszawa 1979/1982 *Eugeniusz Szulc. Cmentarz ewangelicko-augsburski w Warszawie, zmarli i ich rodziny, Warszawa 1989. *Cmentarze ewangelickie w Warszawie, przewodnik praktyczny, Warszawa 2011 *Jerzy S. Majewski, Tomasz Urzykowski, Spacerownik po warszawskich cmentarzach, Warszawa, brak roku wydania
Na pewno znajdziecie coś dla siebie!
Wizyta w historycznym centrum Stargardu dla nieprzygotowanego turysty może się okazać doświadczeniem cokolwiek szokującym. Kameralne osiedle niewysokich bloków otoczone jest pasem zieleni, w którym tu i ówdzie wznoszą się odcinki murów, wzniesionych z granitowych otoczaków, przerywane potężnymi wieżami. Bodaj jeszcze...
Większość korporacji istniejących w historii świata mogłoby pozazdrościć zakonowi cystersów tempa ekspansji i skuteczności. Na początku XII wieku grupa buntowniczo nastawionych mnichów, zniechęconych przepychem i blichtrem panujących w klasztorach zapatrzonych w przepotężne opactwo Cluny w Burgundii, postanowiła oddzielić się od...
Wiślica to miejscowość położona w historycznej Ziemi Sandomierskiej, nad meandrująca malowniczo rzeką Nidą, otoczona przez, niegdyś znacznie liczniejsze, stawy, rozlewiska i starorzecza. Dziś liczy niespełna 500 mieszkańców i należy do najmniejszych miast w Polsce; ponadto do roku 2018 pod względem...
