Kanał Elbląski należy do wybitnych dzieł sztuki inżynierskiej połowy XIX w. Najbardziej spektakularnymi rozwiązaniami są pochylnie unikatowe dziś w skali całego świata. Kanał łączy drogi wodne pojezierza Iławskiego i Ostródzkiego z Zalewem Wiślanym. W tracie jego budowy wykorzystano jeziora leżące na różnej wysokości pomiędzy Ostródą a Zalewem Wiślanym. Sam kanał poprowadzono przez sztuczne przekopy i groble. Całkowita różnica poziomów pomiędzy obydwoma końcami kanału sięga ponad 100 metrów.
Wraz ze wszystkimi odgałęzieniami ma on długość 151 km, zaś główny szlak wiodący z Ostródy do Elbląga wynosi 82 kilometry. Z kolei odcinek z Miłomłyna do Iławy wynosi ponad 32 km. Minimalna szerokość kanału to siedem metrów, głębokość tranzytowa mniej niż metr, promień osi łuku szlaku żeglownego 70 m. Po tak zaprojektowanym kanale na wózki pochylni mogą wpływać jednostki o maksymalnej długości 26,8 metra i maksymalnych szerokościach przy dnie jednostki 2,6 m. i szerokości u góry 3,35 m.
Chociaż z czasem kanał modernizowano, to układ jego drogi wodnej z urządzeniami hydrotechnicznymi nie zmienił się od chwili powstania.
Projektantem, kanału oraz inżynierem prowadzącym realizację był Georg Jacob Steenke,mistrz budowlany, absolwent berlińskiej Akademii Budownictwa.
Jego pierwszą znaczącą realizacją w 1833 roku była budowa kanału Seckenburgskiego w dolnym dorzeczu Niemna zrealizowanego na zlecenie hrabiego Keyserlinga. Po przybyciu do Elbląga na polecenie służbowe mianowano go inspektorem grobli i wałów na terenie Żuław Wiślanych.
Decyzję o budowie kanału mającego połączyć Elbląg oraz Bałtyk z drogami wodnymi historycznych Prus Górnych już w latach 20. XIX wieku podjął Zarząd Ziem Prowincji Pruskiej. Inicjatorem budowy był jednak król Prus Fryderyk Wilhelm IV. Przedsięwzięcie zaczęło nabierać kształtu gdy zaangażował się w nie Steenke. Prace nad projektem rozpoczął w 1837 roku.
Problemem przy projektowaniu kanału było pokonanie prawie 100 metrów różnicy wysokości i to na dość krótkim dystansie. Gdyby chciano zaprojektować tradycyjne śluzy musiałoby by ich powstać kilkadziesiąt. To stawiałoby pod znakiem zapytania ekonomiczny sens realizacji kanału. Koszty budowy byłyby ogromne, a czas przebycia wszystkich śluz bardzo długi.
Zanim Steenke opracował ostatecznie swój autorski projekt kanału wyruszył w podróże studyjne do Holandii, Niderlandów oraz do Bawarii, Anglii i USA. W Stanach oglądał Kanał Morris otwarty w 1831 roku i łączący rzekę Delaware w okolicy Philipsburga z rzeką Passaic w centrum miasta Newark w stanie New Jersey. Przeprowadzono go przez tereny górzyste pokonując duże różnice wysokości. Poza zwykłymi śluzami projektanci Kanału Morris zastosowali pochylnie na których statki przeciągane były na wózkach ciągniętych na szynach. Do uruchamiania ich w ruch wykorzystano napęd parowy na węgiel antracytowy.
Tymczasem Steenke, bogatszy o doświadczenia po podróży, projektując na kanale elbląskim pochylnie z suchym grzbietem, zastosował w nich zaskakująco prosty projekt wykorzystania jako napędu siły spadającej wody i stosując koła wodne. Pochylnie okazały się być najlepszym, najłatwiejszym w realizacji i najbardziej ekonomicznym sposobem pokonywania różnic wysokości.
Prace rozpoczęto w 1844 roku. Trwały nieomal 40 lat. W pierwszym etapie budowy podjęto prace hydrotechniczne mające na celu wyrównywanie poziomu lustra wody w niektórych zbiornikach wodnych wypadających na trasie kanału. Poziom jednych jezior obniżano, innych podnoszono.
Poziom jeziora Sambród i Piniewo opadł o ponad 5 metrów, tak aby wyrównać go z poziomem lustra jeziora Jeziorak (92,5 m.n.p.m.) Część powierzchni jezior osuszono na rozległe obszary łąk. (Osuszanie jezior i zamiana ich na rozległe łąki była w XIX wieku na obszarze Prus Wschodnich praktyka stosowaną znacznie częściej). Z kolei przez jezioro Karnickie, którego lustro położone jest dwa metry poniżej pozostałych kanał został poprowadzony na akwedukcie powyżej lustra wody.
W 1860 roku przez Kanał Elbląski przepłynął pierwszy statek na odcinku od Ostródy do Miłomłyna. Oficjalna uroczystość otwarcia kanału zwanego wówczas elbląsko-oberlandzkim miała miejsce dwa lata później.
Kanałem transportowano drewno, bydło, płody rolne, towary przemysłowe. Dynamiczny rozwój sieci kolejowej w drugiej połowie XIX wieku na terenie ówczesnych Prus Wschodnich sprawił, że zaledwie kilkadziesiąt lat po zakończeniu jego budowy znaczenie gospodarcze kanału spadło.
Zaczęto go jednak wówczas wykorzystywać na potrzeby ruchu turystycznego. Przepłynięcie kanałem od Elbląga do Ostródy kursującym tu statkom pasażerskim zajmuje dziś około 11 godzin.
Pochylni jest pięć. Umożliwiają one transportowanie statków lądem na specjalnym wózku-platformie poruszającym się na szynach. Statek wpływa na wózki bezpośrednio z kanału, a całość jest tak skonstruowana aby nie dopuścić się do złamania się statku w chwili wciągania go z kanału na pochylnię.
Na każdej pochylni znajdują się po dwa wózki, wykorzystujące, osobne, równolegle do siebie torowiska. Wózki są identyczne o wadze 24 ton każdy.
Cztery z pochylni jako siłę napędową wykorzystują spadek wody z kołami wodnymi, w piątej w Całunach Nowych, usytuowanej najbliżej jeziora Druzno zastosowano turbinę Francisa. Przy pochylniach znajdują się nabrzeża do cumowania statków.
Pochylnia Jelenie jest drugą od strony Elbląga i ukończona została w 1859 roku. Różnica poziomów wynosi na niej ponad 21 m. zaś długość torowiska 433 m. To oznacza, że przez ponad 430 metrów statki załadowane na wózki majestatycznie „płyną” po lądzie.
Pochylnia Oleśnica – też otwarta w 1859 roku – ma największą różnicę poziomów do pokonania. Wynosi ona 24,5 m. Długość torów to 479 m. Wrażenie wywiera przejście rzeki Klempa przeprowadzone pod pochylnią w 1857 r. w formie podwójnego przepustu.
Natomiast pochylnia Kąty z 1859 roku ma do pokonania ponad 18,8 m. zaś długość jej torów wynosi 404 m.
Z kolei Buczyniec ukończona w 1860 roku jest pierwszą pochylnią od strony Ostródy. Pokonuje ponad 20.6 m. różnicy poziomu i ma torowisko o długości ponad 490 m.
Przy pochylni Buczyniec w 1872 roku ustawiono obelisk upamiętniający projektanta kanału Georga Jacoba Steenke. Po drugiej wojnie światowej został on usunięty. Na szczęście nie został zniszczony i porzucony był w magazynie. Na swoje miejsce wrócił po 1990 roku W Buczyńcu od kilku lat znajduje się tez izba historyczna z salą multimedialną oraz ekspozycją poświęconą dziejom kanału. Przechowywane są tu m.in. oryginalne dokumenty z czasów budowy z podpisami Georga Jacoba Steenke.
Warto wspomnieć, że ojcem Georga był Johann Friedrioch Steenke, kapitan portu w Pilawie, który powołał pierwszą morską służbę ratowniczą. Utonął przy ratowaniu angielskiego żaglowca. Sąm Georg Jacob po przejściu na emeryturę zamieszkał nad brzegiem zbudowanego przez siebie kanału we wsi Czulpa (dawniej Zölp) koło Małdyt.
Pochylnia w Całunach Nowych jest najnowszą tego rodzaju konstrukcją na szlaku kanału. Powstała w latach 1874-81.
Zastąpiła pięć działających tu wcześniej śluz komorowych, co radykalnie przyspieszyło podróżowanie i transport kanałem na tym odcinku. Jest też najmniejszą spośród wszystkich pochylni. Różnica poziomów wynosi w niej nieco ponad 13, 8 m. Jednak tym co ją wyróżnia jest zastąpienie koła wodnego do napędu wózków przez turbinę wodną typu Francisa. Rozwiązanie to zmniejszało zużycie wody.
Poza pochylniami na kanale Elbląskim działają cztery wyżej śluzy. Śluzy w Miłomłynie, Zielona i w Ostródzie pierwotnie miały konstrukcje drewniane komorowe. Wszystkie też przekształcono w latach międzywojennych zastępując drewniane komory wykonanymi z żelbetu. Śluzy w Miłomłynie i Zieloną przebudowano w latach 1925-26, zaś w Ostródzie w latach 1931-32. Śluzy w Miłomłynie i Zielona mają wrota drewniane typu jednoskrzydłowego, śluza w Ostródzie oraz Mała Ruś dwuskrzydowe. Dziś wszystkie śluzy obsługiwane są automatycznie
Ta w Miłomłymie ukończona została w 1850 roku. Tamtejszy węzeł wodny stanowi zerowy punkt Kanału Elbląskiego. Krzyżują się w nim szlaki wodne w kierunku Ostródy, Elbląga i Iławy. Jest to też śluza z największą różnicą poziomów.
Śluza Zielona usytuowana jest w miejscowości Lubień. Jej budowa ukończona została w 1852 roku. W pobliżu śluzy znajduje się jaz w Zielonej o betonowej konstrukcji. Ma on za zadanie utrzymywanie właściwego poziomu wód pomiędzy Zieloną a Miłomłynem.
Śluza w Ostródzie – ukończona w 1872 roku – miała umożliwiać ruch na drodze wodnej oraz przepuszczanie wód pomiędzy jeziorami Pauzeńskim a Drwęckim. Jest najwęższą śluzą na kanale.
Już po uznaniu Kanału Elbląskiego z Pomnik Historii w latach 2011 do 2015 dokonano jego gruntownej renowacji. Polegała ona na przebudowie wszystkich pochylni, umocnieniu brzegów i odmuleniu całego kanału, który aż przez dwa lata był zamknięty dla ruchu.
Przed 1945 r. niedaleko śluzy wznosił się budynek Urzędu Budownictwa Wodnego (Wasserbauverwaltung). Zadaniem urzędu było dbanie o urządzenia wodne, śluzy oraz pochylnie kanałowe. W pobliżu ujścia kanału do jeziora Drewęckiego znajdował się też port.
Wreszcie śluza Mała Ruś, najmłodsza z nich, ukończona w 1876 roku pomiędzy jeziorami Pauzenskim a Szeląg Wielki. Była pierwszą na Kanale Elbląskim śluzą wymurowaną z cegły. W latach 2013-14 w związku z modernizacją i renowacją Kanału Elbląskiego, została poszerzona.
Na południe od Elbląga Steenke połączył kanał z Jeziorem Druzno. którego lustro przewyższa poziom morza o zaledwie dwa metry. Jest ono bardzo płytkie, jego średnia głębokość wynosi 1,2 m., zaś maksymalna głębokość sięga zaledwie trzy metry. Aby przez tę płyciznę mogły przepływać statki tor wodny, stanowiący przedłużenie Kanału Elbląskiego jest sztucznie pogłębiany. Jezioro wraz z okolicznymi terenami objęte jest rezerwatem chroniącym miejsca lęgowe ptactwa wodnego i błotnego. Niestety od dekad ulega ono przyspieszonemu zamuleniu. Trudno uwierzyć, że niegdyś stanowiło część Zalewu Wiślanego. Do jego osuszania przystąpili już w XVI w. osadnicy holenderscy wykorzystując ogromną żyzność mułu zmniejszając powierzchnie jeziora o około 75 proc.
Już po uznaniu Kanału Elbląskiego z Pomnik Historii w latach 2011 do 2015 dokonano jego gruntownej renowacji. Polegała ona na przebudowie wszystkich pochylni, umocnieniu brzegów i odmuleniu całego kanału, który aż przez dwa lata był zamknięty dla ruchu.
Obszar pomnika historii "Kanał Elbląski" obejmuje układ drogi wodnej Kanału Elbląskiego łączący jeziora: Druzno, Piniewo, Sambród, Ruda Woda, Bartężek, Ilińsk, Drwęckie, Pauzeńskie, Szeląg Wielki, Szeląg Mały, Karnickie, Dauby, Jeziorak, Mały Jeziorak wraz ze związanymi z nimi: pięcioma pochylniami: Całuny, Jelenie, Oleśnica, Kąty, Buczyniec; czterema „klasycznymi” śluzami: Miłomłyn, Zielona, Ostróda, Mała Ruś; czterema wrotami ochronnymi – Miłomłyn, Buczyniec, Ligowo, Zagadka; pięcioma jazami - Miłomłyn, Zielona, Iława, Samborowo, Ostróda, oraz innymi należącymi do kanału elementami systemu urządzeń hydrotechnicznych.
Podstawowa bibliografia: Zabytki przemysłu i techniki w Polsce, nr 5, Kanał Ostródzko-Elbląski, pod. red. Stanisława Januszewskiego, Wrocław 2001. Ryszard Kowalski, Cezary Wawrzyński, 150 lat Kanału Ostróda-Elbląg 1860–2010, Olsztyn 2010
Na pewno znajdziecie coś dla siebie!
Centralna Stacja Filtrów jest sercem lindleyowskiego systemu wodociągów i kanalizacji. Stanowi też najlepiej zachowany w stolicy i wciąż pracujący, zabytkowy obiekt przemysłowy Warszawy. O włos, a lindleyowski system wodociągów i kanalizacji powstałby w Petersburgu, nie w Warszawie. W 1875 r.,...
Niech ta opowieść rozpocznie się od widoczku, którego można się spodziewać: skoro ma być to opowieść o Nowej Hucie, nie może zabraknąć tego obrazka. Na pierwszym planie świeżo zżęte pole, chłop idzie za pługiem ciągniętym przez dwa konie. Ten chłop...
Wiele zabytków otaczanych jest ochroną ze względu zarówno na ich fizyczną, cenną artystycznie postać, jak z powodu wydarzeń z nimi związanych. Nie ma jednak wielu historycznych budowli o tak silnej i jednoznacznej wymowie symbolicznej, jak Stocznia Gdańska. Nie będzie przesadą...
