
Niewiele zachowało się w Polsce naprawdę starych budowli, ale nie tylko data budowy świadczy o tym, na ile zabytek może nam coś opowiedzieć o przeszłości. Przedstawiamy TOP 10 najstarszych polskich zabytków – z zaznaczeniem, że to lista bardzo subiektywna.
1. Rotunda św. Mikołaja, Cieszyn
Kto chciałby dotknąć kamieni pamiętających bardzo zamierzchłe czasy, powinien wybrać się do Cieszyna. To tu znajduje się jeden z najstarszych w Polsce obiektów sakralnych, który przez blisko tysiąc lat swojego istnienia zachował swoją pierwotną bryłę i konstrukcję murów oraz sklepień. Kamienie, z których została zbudowana rotunda św. Mikołaja, „pamiętają” XII wiek. Bo to wtedy zapewne budowla powstała; znane są dokumenty z 1155 roku potwierdzające istnienie tu kasztelanii, a to na jej potrzeby rotunda musiała powstać. Pełniła ona rolę kaplicy zamkowej i kościoła grodowego, służyła mieszkańcom istniejącego tu zamku książęcego, jak i grodu. Utrzymana w stylu romańskim została założona na planie koła o średnicy nieco ponad 6 metrów; od wschodu do rotundy dostawiona jest niższa apsyda. Obie części budowli zwieńczono stożkowatymi dachami. Rotundę zbudowano z kamienia, z ciosów wapiennych; okna kaplicy pierwotnie były węższe, poszerzono je zapewne w XIV wieku.

2. Kościół św. Jana Jerozolimskiego za Murami w Poznaniu
W epoce wczesnego średniowiecza przy drodze prowadzącej z Poznania do Gniezna (gdzie znajdowało się otoczone kultem sanktuarium św. Wojciecha), za murami miejskimi znajdował się szpital i przytułek dla ubogich. W 1187 roku wielkopolski książę Mieszko III Stary sprowadził tu rycerski zakon joannitów (Zakon Maltański), którzy w swojej regule mieli zapisaną m.in. pomoc chorym. Przejęli oni istniejące zabudowania i na przełomie XII i XIII wieku zbudowani kościół. Użyli cegły, raczej w Polsce wtedy nieużywanej – to prawdopodobnie najstarszy kościół wzniesiony z tego materiału. Romańska świątynia została założona na planie prostokąta, ma dwie nawy. Budowla była wielokrotnie rozbudowywana, pierwszy raz w XV wieku, jednak do dziś można odczytać w jej bryle kolejne nawarstwienia, a więc dostrzec także najstarsze elementy architektury, w kolejnych wiekach uzupełnione o elementy gotyckie i barokowe.

3. Donżon w Lublinie
Założona na planie koła wieża obronna, czyli donżon zamku w Lublinie, zbudowana została z kamienia w niższych i cegły w wyższych partiach najpewniej w drugiej połowie XIII wieku; w 1342 roku została podwyższona do wysokości 20 metrów. Jest typowym obiektem obronnym, o bardzo grubych murach (ok 4 m w przyziemiu), niewielkich otworach okiennych, z wyjściem na dach otoczony blankami. Wieża stanowiła część zamku, z którego jako jedyna ocalała po najazdach i wojnach w XVII wieku. W latach 1823-1816 z inicjatywy Stanisława Staszica odbudowano lubelski zamek nadając mu formy neogotyckie i przeznaczając na funkcje więzienne. Masywna wieża oraz zachowana wraz z nią zamkowa kaplica zostały wkomponowane w nową bryłę i także przeznaczone na ten cel. Dziś w salach donżonu można oglądać wystawy, a z tarasu na dachu, na który wiodą kręte, kamienne średniowieczne schody, podziwiać widok miasta.

4. Kopalnie krzemienia z epoki neolitu
W północno-wschodniej części województwa świętokrzyskiego w epoce brązu i neolitu (w latach 3900 – 1600 p.n.e.) działały liczne kopalnie krzemienia pasiastego, bardzo zaawansowane technicznie, na owe czasy nowoczesne i intensywnie eksploatowane. Zachowane do dziś podziemne chodniki i wyrobiska, a także znajdujące się już na powierzchni miejsca, w których dokonywano wstępnej obróbki wydobytych kamieni – to cenne źródło wiedzy o życiu ludzi w epoce kamienia, narzędziach, jakimi się posługiwali, o ich zaawansowaniu technicznym. Uważa się, że kopalni w okolicy nazwanej krzemionkowskim regionem pradziejowego górnictwa krzemienia pasiastego istniało nawet 4 tys., a głębokość niektórych z nich sięgała 9 metrów. Z wydobywanego kamienia wykonywano liczne narzędzia, np. ostrza siekier. Krzemionkowski region prehistorycznego górnictwa krzemienia pasiastego w 2019 roku zostały wpisany na Listę Światowego Dziedzictwa Kulturalnego i Naturalnego UNESCO.

5. Rzeźby z epoki brązu
Większość zabytków ma rozpoznawalne formy i czytelne funkcje: dawne domy, świątynie, mosty – wiemy, po co je budowano i komu służyły. Są jednak historyczne obiekty sprzed wieków, których znaczenie i cel pozostają tajemnicą. Takie obiekty można znaleźć w Sobótce na Dolnym Śląsku – to kamienne rzeźby, pochodzące zapewne z epoki brązu, czyli sprzed 2,5-3 tysięcy lat. W całym masywie Ślęży znaleźć można kilka takich dzieł; najbardziej znane jest przedstawienie niedźwiedzia, ale istnieją też m.in. postać z rybą, grzyb, figura dzbana zwana „Mnichem”. Powstanie rzeźb wiązane jest z ludnością kultury łużyckiej lub celtyckiej, które mieszkały w tych okolicach. Choć pradawne rzeźby nie znajdują się w swoich pierwotnych lokalizacjach (były przenoszone m.in. w XX wieku) miały zapewne znaczenie kultowe – masyw Ślęży był przez pogańskie plemiona uznawany za miejsce święte. Fakt, że znaczenie kamiennych figur sprzed tysięcy lat jest owiane tajemnicą, czyni je jeszcze ciekawszymi.


6. Palatia – średniowieczne siedziby władców
Ostrów Lednicki, wyspa, na której zapewne odbył się chrzest Polski, była centrum administracyjnym najpierw plemienia Polan, później państwa piastowskiego Mieszka I i Bolesława Chrobrego. Zachowały się tu relikty grodu i zapewne pałacu istniejącego na pewno przed 966 rokiem. Podobne pozostałości wczesnośredniowiecznego grodziska, a także palatium z rotundą odnaleziono w Gieczu, kolejnej wielkopolskiej miejscowości ważnej na mapie państwa Piastów. W połowie X wieku pałac królewski istniał też na Ostrowie Tumskim w Poznaniu. Dwukondygnacyjne kamienne palatium powstało tu dla Mieszka I i jego żony Dobrawy. Dziś w tym miejscu znajduje się kościół. Aby jednak zachować pamięć po dawnej królewskiej siedzibie w 2021 roku powstała szklana instalacja artystyczna (projekt szkła artystycznego: pracownia ARCHIGLASS; projekt architektoniczny: Pracownia Projektowa J.P. Woźny), odtwarzająca plan królewskiego pałacu. Instalacja nosi nazwę „Duch Palatium”.

7. Pawilon paleontologiczny w Krasiejowie
W okolicach Krasiejowa koło Opola od początku XX wieku działały kamieniołomy oraz cegielnie; po kilkudziesięciu latach wydobywania tu surowców, w latach 80. XX wieku w głębokich warstwach ziemi zaczęto odnajdywać kości. W ten sposób powstało jedno z najważniejszych dla zrozumienia dziejów życia na Ziemi stanowisko paleontologiczne, a na podstawie odnalezionych tu skamieniałości powstały dziesiątki prac naukowych i zmienił się stan wiedzy na temat ewolucji żyjących na naszej planecie gatunków. W Krasiejowie odnaleziono m.in. szczątki płazów i gadów żyjących tu nawet 60 mln lat temu, prehistoryczne ryby czy rośliny. Aby udostępnić owe bezcenne znaleziska, w 2006 roku powstał pawilon, a w nim ekspozycja oraz trasa edukacyjna, opowiadająca dzieje wykopalisk, ale i odnalezionych zwierząt. Prosty, wykonany z kamienia pawilon jest dziełem dwóch śląskich pracowni: Goczołowie Architekci Studio Autorskie oraz OVO Grąbczewscy Architekci, którzy stworzyli architektoniczną oprawę dla nietypowych, za to niezwykle wiekowych „zabytków”


8. Zamek Piastów w Legnicy
Im dawniej powstała jakaś budowla, tym więcej na przestrzeni wieków przeszła przebudów. Taka jest właśnie historia zamku Piastów w Legnicy. M.in. dzięki badaniom archeologicznym wiemy, że historia tego obiektu sięga VIII wieku, jednak dziś relikty tamtych epok są już niewidoczne. Pierwszy drewniany gród w tym miejscu założono trzynaście wieków temu; znaczną rozbudowę przeszedł w czasach Mieszka I, zaś pierwszy murowany zamek stanął tu na przełomie XII i XIII wieku, stając się jednym z pierwszych tego typu obiektów na ziemiach polskich. Był rezydencją książęcą i warownią, która skutecznie obroniła się przed najazdem Mongołów w 1241 roku. W kolejnych wiekach zamek był wiele razy rozbudowywany i przebudowywany, w latach 1711, 1835 i 1945 niszczyły go pożary, jego dzisiejsza forma jest więc zbiorem dziesiątków ingerencji prowadzonych w różnych celach i w wielu epokach stylowych. Mimo to ta imponująca budowla zachowała spójny charakter i ducha przeszłości.

9. Kolegiata w Tumie
Epoka romańska na ziemiach polskich trwała mniej więcej od początku XI do połowy XIII wieku. Do naszych czasów nie zachowało się wiele wzniesionych w owych czasach obiektów. Jedną z bardziej imponujących, także skalą, romańskich świątyń, których oryginalna bryła pozostała czytelna, jest archikolegiata pw. Najświętszej Maryi Panny i św. Aleksego w miejscowości Tum niedaleko Łęczycy. To wzniesiona z kamienia trójnawowa bazylika z absydami od wschodniej i zachodniej strony oraz wieżami w każdym z naroży. Budowę kolegiaty rozpoczęto w latach 40. XII wieku; choć kilka razy niszczona, zawsze odnawiano ją w jej pierwotnej formie, dzięki czemu utrzymała masywny, obronny wygląd, autentyczny układ przestrzenny, a także szereg detali, wśród nich płaskorzeźbiony portal północny z tympanonem z wizerunkiem Matki Boskiej z Dzieciątkiem, prezbiterium z apsydą, portale po bokach apsydy zachodniej. Cennym zabytkiem jest także średniowieczne malowidło w apsydzie zachodniej, przedstawiające Chrystusa Pantokratora (Wszechwładcę).

10. Rotunda Najświętszej Marii Panny na Wawelu
W 1911 roku podczas prac konserwatorskich na Wzgórzu Wawelskim pod pomieszczeniami zamkowej kuchni odkryto pochodzące zapewne z przełomu X i XI wieku kamienne mury. Zarządzający wówczas konserwacją siedziby polskich królów Adolf Szyszko-Bohusz uznał je za przedromańską świątynię. Odsłonięta i częściowo (w górnej części) zrekonstruowana stanowi dziś główną atrakcję założonego w 1975 roku rezerwatu archeologicznego „Wawel zaginiony”, jako najpewniej najstarszy obiekt świątynny na Wawelu. Rotunda Najświętszej Marii Panny jest założona na planie koła otoczonego czterema apsydami; została zbudowana z układanych poziomo i lepionych zaprawą płytek z piaskowca; jej autentyczne mury sięgają wysokości od 3 do 7 metrów, częściowo zachowały się także oryginalne okna. Kiedyś była zapewne kaplicą zamkową, sakralny charakter utraciła w wieku XVI, po kolejnej rozbudowie i przebudowie Wawelu, kiedy powstały tu kuchnie (rotundę zamieniono na mieszkanie oraz przechowalnię srebrnej zastawy stołowej).
