Chociaż Łódź jest stosunkowo młodym miastem, to w rejestrze zabytków znajduje się ponad 350 miejskich budynków (a w gminnej ewidencji niemal 2 tysiące) – zdecydowana większość z nich pochodzi z XIX i XX wieku. W lutym 2015 roku decyzją Prezydenta RP wielokulturowy krajobraz przemysłowej Łodzi został wpisany na listę pomników historii. Obiektami objętymi tym tytułem są m.in. układ urbanistyczny ul. Piotrkowskiej z placem Wolności i dawnym pasażem Meyera (obecnie ul. Stanisława Moniuszki), zespół fabryczno-mieszkalny Karola Scheiblera (Księży Młyn z parkiem Źródliska i willą Edwarda Herbsta), fabryka Ludwika Geyera z parkiem i skansenem architektury drewnianej, fabryka i pałac Izraela Poznańskiego oraz zespół cmentarzy przy ul. Ogrodowej i cmentarz żydowski przy ul. Brackiej.
Pomnik historii obejmuje najważniejsze komponenty ośrodka miejskiego, obrazujące jego wielokulturowość, przemysłowy charakter oraz znaczącą rolę fabrykantów w kształtowaniu oblicza miasta. Obszary uznane za pomnik historii w znacznej mierze znajdują się w centralnej części miasta. Większość z nich położona jest w najstarszej – obejmującej historyczne osady Nowe Miasto, Łódkę i Nową Dzielnicę – części przemysłowej Łodzi. Wyjątek stanowią zespół Izraela Kalmanowicza Poznańskiego, Stary Cmentarz, a także – znajdujący się w znacznym oddaleniu od pozostałych elementów pomnika historii – Nowy Cmentarz Żydowski.
Chociaż prawa miejskie nadano Łodzi już w 1423 roku, to dynamiczny rozwój miasta rozpoczął się w 1821 roku, kiedy to na wniosek prezesa Komisji Województwa Mazowieckiego Rajmunda Rembielińskiego nadano jej prawa osady fabrycznej. W tymże roku utworzono osadę sukienniczą Nowe Miasto lokując ją na południe od rolniczego miasteczka Łódź. Wytyczono działki pod zabudowę rzemieślniczą, a centrum osady stanowił ośmioboczny rynek zamknięty w bloku ulic Wschodniej, Zachodniej, Północnej i Południowej. Z kolei w 1824 roku utworzono osadę prządków i tkaczy bawełnianych Łódka lokując ją na terenach odległych o ok. 3 km w kierunku południowym od Starego i Nowego Miasta. Osiedlali się tam rzemieślnicy (w pierwszych dekadach istnienia Łodzi często byli to niemieckojęzyczni tkacze przybyli ze Śląska, Czech i Moraw, Brandenburgii czy Saksonii), ale bliskość rzeki sprawiła, że zaczęto lokować tam także większe zakłady przemysłowe – nurt rzeki Jasień napędzał maszyny parowe. Wraz z utworzeniem Łódki miasto zaczęło się rozwijać w kierunku południowym, co zadecydowało o tym, że ulica Piotrkowska stała się główną arterią miasta.
Z osady robotniczej, w której w latach 20. XIX wieku mieszkało niespełna tysiąc osób, rozwinęła się w metropolię, która na przełomie XIX i XX wieku liczyła sobie niemal pół miliona mieszkańców.
Dynamiczny rozwój Łodzi był fenomenem nie tylko na skalę polską, ale i europejską. W ciągu zaledwie kilkudziesięciu lat z maleńkiej mieściny stała się przemysłowym gigantem. W latach 1850-1900 populacja miasta wzrosła o ponad 2000 proc. (dla porównania populacja Manchesteru, miasta o podobnych korzeniach, wzrosła w tym samym półwieczu o “zaledwie” 500 proc.). Miasto stało się największym producentem tekstyliów w Imperium Rosyjskim, a tkaniny produkowane w Łodzi trafiały do Chin i na Alaskę. Łódź była swoistym mikrokosmosem skupiającym w sobie wszystkie zachodzące wówczas procesy modernizacyjne – zarówno te pozytywne, jak i negatywne.
Do tej “ziemi obiecanej” ciągnęli ludzie z różnych stron, bowiem chęć lepszego życia nie zna granic narodowych – dlatego Łódź powstawała wspólnym wysiłkiem Polaków, Żydów, Niemców i Rosjan. Wśród nowych mieszkańców znaleźli się zarówno chłopi, którzy migrowali z przeludnionych wsi z nadzieją na pracę w przemyśle, jak i doświadczeni inżynierowie i wykwalifikowani rzemieślnicy przybywający tu z różnych zakątków Europy.
Wraz z dynamicznym rozwojem tkanki miejskiej Łódź przeżywała boom budowlany. Eklektyczną mozaikę XIX-wiecznej architektury Łodzi tak opisywał Władysław Reymont w “Ziemi Obiecanej”:
(…) domy, pałace podobne do zamków włoskich, w których były składy bawełny, zwykłe pudła murowane o trzech piętrach, poobdzierane z tynków domy stylowe o złoconych balkonach żelaznych Barocco, powyginane, wdzięczące się pełne amorków we fryzach i nad oknami, przez które było widać szeregi warsztatów tkackich, malutkie drewniane domki o zielonych omszałych dachach, za którymi wznosiły się w dziedzińcach potężne kominy i korpusy fabryk, tuliły się do boku pałacu, o ciężkim renesansowo-berlińskim stylu (…) Była to zbieranina, śmietnik wszystkich stylów, stosowanych przez murarzy najeżona wieżyczkami, oblepiona sztukateryami, które wciąż oblatywały, pocięte tysiącami okien, pełna kamiennych balkonów, karyatyd, facyatek niby ozdobnych, balustrad na dachach, wspaniałych bram (…).
Jak pamiętamy, noblista nie był ówczesnej Łodzi szczególnie życzliwy, a w jego opisach jawi się ona nieraz jako “miasto-potwór”. Dziś powinniśmy jednak spojrzeć na jej industrialne dziedzictwo architektoniczne z innej perspektywy. Poniżej krótki przewodnik po najważniejszych zabytkach przemysłowej historii miasta.
Ulica Piotrkowska, dawny trakt łączący Piotrków Trybunalski ze Zgierzem, została wytyczona w 1821 roku, gdy Rajmund Rembieliński, prezes Komisji Województwa Mazowieckiego, podjął działania w celu utworzenia w Łodzi osady fabrycznej. Tereny wzdłuż Piotrkowskiej oraz przyległych przecznic podzielono wówczas na 200 parceli – budowano na nich zakłady rękodzielnicze i domy-warsztaty dla rzemieślników. Początkowo były one drewniane, zaś pierwsze murowane manufaktury przy Piotrkowskiej powstały pod koniec lat 20. XIX wieku. Z końca tej dekady pochodzą również dwa cenne zabytki architektury klasycystycznej, które powstały u wylotu Piotrkowskiej przy Rynku Nowego Miasta (dzisiejszym placu Wolności): Ratusz Miejski oraz kościół ewangelicki pw. Św. Trójcy – pierwsza murowana budowla sakralna w mieście (neorenesansowy kościół został całkowicie przebudowany w latach 1889–1892; dziś w budynku mieści się katolicka parafia pw. Zesłania Ducha Świętego). Były to pierwsze reprezentacyjne budynki Łodzi.
W połowie XIX wieku ulica Piotrkowska zaczęła zmieniać swój charakter z fabrycznego na handlowy – pojawiły się wtedy na niej liczne składy, hoteliki i szynki. Od połowy lat 70. XIX wieku w mieście rozpoczął się intensywny rozwój budownictwa mieszkaniowego, który był szczególnie widoczny na Piotrkowskiej, gdzie zaczęły powstawać kilkupiętrowe kamienice – ulica, która jeszcze niedawno ze swoimi parterowymi domami tkaczy i rozciągającymi się za nimi ogrodami kojarzyła się z prowincjonalną zabudową, nabierała wielkomiejskiego charakteru. W połowie lat 70. XIX wieku na Piotrkowskiej domy murowane stanowiły około 30 proc. wszystkich zabudowań, a 20 lat później już około 75 proc. Pod koniec XIX wieku Piotrkowska pełniła funkcję, którą posiada do dziś – stała się główną ulicą spacerową miasta. Oprócz kamienic czynszowych znajdują się na niej także dawne rezydencje przemysłowych magnatów czy fabryczne kantory.
Jak głosi fraszka Jana Sztaudyngera: “Jest Łodzian największą troską, by zmieścić wszystko na Piotrkowską”. Licząca sobie ponad cztery kilometry ulica jest jedną z najdłuższych ulic handlowych w Europie i zarazem największym w Polsce zespołem architektonicznym.
Na uwagę zasługuje również odchodząca od ul. Piotrkowskiej ul. Moniuszki, która była własnością prywatną fabrykanta Ludwika Meyera. Powstała przy niej luksusowa zabudowa willowa przeznaczona na wynajem. Neorenesanowe budynki zaprojektował architekt Łodzi, Hilary Majewski. Pod koniec XIX wieku bywała nazywana najpiękniejszą ulicą w Łodzi, a z pewnością była także najnowocześniejszą. Jako pierwsza w mieście otrzymała oświetlenie elektryczne, a wszystkie domy zostały wyposażone w instalacje gazowe i wodno-kanalizacyjne.
Pomnikiem historii został także plac Wolności. Został on wytyczony w 1823 roku jako rynek powstałej wówczas osady sukienniczej Nowe Miasto, na skrzyżowaniu traktu piotrkowskiego biegnącego z północy na południe i ul. Średniej (obecnie ul. Pomorska i ul. Legionów) biegnącej ze wschodu na zachód. W centralnym punkcie rynku ulokowano miejskie targowisko. Oprócz wspomnianych wcześniej ratusza i kościoła ewangelickiego istotnym zabytkiem znajdującym się przy placu jest również wybudowany w 1857 roku budynek szkoły powiatowej (obecnie Muzeum Archeologiczne i Etnograficzne). W 1898 roku, gdy zlikwidowano miejskie targowisko, Rynek Nowego Miasta stał się reprezentacyjnym placem. Swoją dzisiejszą nazwę zyskał w 1918 roku.
Wśród wielu pamiątek fabrycznej przeszłości Łodzi wspomnijmy trzy, które stały się symbolami miasta: fabrykę Ludwika Geyera, zespół fabryczno-mieszkalny Karola Scheiblera oraz fabrykę i pałac Izraela Poznańskiego.
Pierwsza z nich – kompleks budynków w stylu klasycystycznym – to jeden z najstarszych zabytków architektury przemysłowej w Polsce. Łodzianie nazywali go Białą Fabryką, bo w przeciwieństwie do innych ówczesnych obiektów fabrycznych był otynkowany.
Ludwik Geyer – „fabrykant bawełnianych wyrobów mody” z Saksonii – przybył do Łodzi w styczniu 1828 roku. Ze względu na jego imponującą karierę nazywano go “pierwszym lodzermenschem”. Otrzymał plac nr 284 w osadzie Łódka przy ul. Piotrkowskiej, przylegający do Górnego Rynku (dzisiejszego placu Reymonta) i zobowiązał się, że przez “przeciąg najmniej lat dziesięciu od siebie idących, […] dwadzieścia do sto warsztatów tkackich produkcją na własny rachunek rozmaitych bawełnianych wyrobów mody zatrudniać będzie”, jak również obiecał “dom murowany o piętrze własnym kosztem wystawić”.
Przedsiębiorstwo Geyera z początku mieściło się w lichych budynkach fabrycznych, jednak w ciągu dekady powstał wielki gmach przędzalni – tzw. Biała Fabryka przy ul. Piotrkowskiej 282/284 (dziś mieści się tam Centralne Muzeum Włókiennictwa w Łodzi ). Budynek został wzniesiony według angielskiego projektu, a jego bryła oraz układ przestrzenny przypominała zakłady wznoszone wówczas w okolicach Manchesteru. Na trzech piętrach zakładu pracowały 7584 wrzeciona. Fabryka Geyera, jako pierwsza w mieście, mogła się poszczycić krosnami mechanicznymi, tutaj również pojawiła się pierwsza w Łodzi maszyna parowa.
Przy Centralnym Muzeum Włókiennictwa znajduje się także wpisany na listę pomników historii Łódzki Park Kultury Miejskiej (dawny Skansen Łódzkiej Architektury Drewnianej). Zgromadzono tutaj historyczne obiekty, między innymi dwustuletni modrzewiowy kościół czy domy robotników z ulic Wólczańskiej, Żeromskiego, Kopernika i Mazowieckiej. W domach odtworzono dawne pracownie tkackie i krawieckie.
Fabryka wyrobów bawełnianych Karola Wilhelma Scheiblera, założona w 1855 roku, w ciągu kilkudziesięciu lat swego istnienia wyrosła na jedno z największych przedsiębiorstw w Królestwie Polskim (a także w Imperium Rosyjskim). Jej założyciel pochodził z nadreńskiej rodziny z tkackimi tradycjami. W Łodzi osiedlił się w 1854 roku, wydzierżawił wówczas od magistratu pod budowę przędzalni plac przy Wodnym Rynku (dzisiejszy plac Zwycięstwa) w tzw. Nowej Dzielnicy, tuż obok parku miejskiego – dzisiejszego parku Źródliska. Tam wzniósł pierwszy kompleks fabryczny, tzw. “Centralę” oraz swój pałac, który zyskał neorenesansowe dekoracje podczas przebudowy w latach 1886-1888 (dziś znajduje się w nim Muzeum Kinematografii). Jego przedsiębiorstwo szybko się rozwijało – w 1857 roku zatrudniało 180 robotników, zaś dziesięć lat później już tysiąc (a pod koniec XIX wieku aż 8 tysięcy).
Wybudowana w 1870 roku fabryka Karola Wilhelma Scheiblera na Księżym Młynie otworzyła nowy rozdział w historii łódzkiej architektury przemysłowej. O imponującym gmachu fabryki tak pisała Irena Popławska w książce “Architektura przemysłowa Łodzi w XIX wieku”: “Od frontu przedstawia się on jako ogromna, zwarta bryła. Monumentalność fasady mającej 55 okien na każdej kondygnacji podkreślona jest środkowym ryzalitem, podwyższonym za pomocą rodzaju attyki zakończonej krenelażem i blankami. […] Na wieżach nadstawione są mniejsze wieżyczki, w których powtarzają się te same motywy architektoniczne zapożyczone z architektury obronnej. Zastosowanie wież spotęgowało wrażenie ogromu gmachu i było niewątpliwie efektem świadomie zamierzonym”.
W tym samym roku wokół fabryki powstało także osiedle robotnicze na Księżym Młynie ze swoimi charakterystycznymi famułami, czyli robotniczymi domami z czerwonej cegły. Imperium Scheiblera stanowiło istne miasto w mieście, a wokół osiedla i fabrycznych zabudowań wyrosła pokaźna infrastruktura: tkalnia, szkoła, konsumy (czyli sklepy), remiza strażacka, szpital, magazyny czy boisko piłkarskie. Warto zwrócić uwagę także na imponujący secesyjny budynek elektrowni Towarzystwa Wyrobów Bawełnianych Karola W. Scheiblera z 1910 roku, znajdujący się przy ulicy Tymienieckiego 7 – był to jeden z pierwszych tego typu obiektów w Królestwie. Fabryka posiadała też własną bocznicę kolejową, łączącą się z Drogą Żelazną Fabryczno-Łódzką. Notabene, była to pierwsza linia kolejowa w Łodzi – prowadziła do stacji Kolei Warszawsko-Wiedeńskiej w Koluszkach – a Scheibler był jednym z jej głównych udziałowców.
Wyjątkowym przykładem fabrykanckiego obiektu reprezentacyjno-handlowego jest również okazały neobarokowy pałac Izraela Kalmanowicza Poznańskiego (zbudowany w 1890 i przebudowany w latach 1898-1903; obecnie mieści się w nim Muzeum Miasta Łodzi), który ze względu na swój rozmach i imponujące dekoracje bywa nazywany “łódzkim Luwrem”. Pierwotny projekt autorstwa Hilarego Majewskiego został rozwinięty przez Adolfa Zeligsona i Franciszka Chełmińskiego. Nieopodal pałacu znajdował się ogromny zespół fabryczny (dziś w jego budynkach mieści się m.in. CH Manufaktura i Muzeum Sztuki w Łodzi), w którego skład wchodziły także szpital, szkoła i robotnicze domy. Wizytówką kompleksu była pięciokondygnacyjna przędzalnia bawełny z czerwonej nieotynkowanej cegły wzdłuż ul. Ogrodowej (obecnie hotel Andels), powstała w latach 1877–1878.
Pomnikiem historii zostały także dwa łódzkie cmentarze. Nowy Cmentarz Żydowski powstał w 1892 roku. Zajmuje powierzchnię 42 hektarów, na których znajduje się około 160 tysięcy grobów, co czyni go jednym z największych kirkutów w Europie. Przy reprezentacyjnej alei stoi monumentalne mauzoleum Izraela Poznańskiego (zbudowane w 1901-1902 roku wedle projektu berlińskiego przedsiębiorstwa “Cremer & Wolffenstein”); znajdziemy tu także grobowce innych łódzkich przemysłowców, m.in. Barcińskich, Jarocińskich, Katsenbergów, Kohnów, Prussaków, Rosenblattów, Silbersteinów, Stillerów. W południowej części cmentarza znajduje się tzw. Pole Gettowe, na którym pochowano ok. 45 tys. ofiar łódzkiego getta.
Chrześcijański Stary Cmentarz (powstał w 1856 roku) jest trójwyznaniowy – składa się z części katolickiej, ewangelickiej oraz prawosławnej. Jednym z symboli nekropolii są okazałe kaplice i mauzolea rodów przemysłowych, m.in. znajdujące się na ewangelickiej części Starego Cmentarza neogotyckie mauzoleum Karola Wilhelma Scheiblera (powstały w latach 1885-1888, wedle projektu sławnych architektów Edwarda Lilpopa i Józefa Piusa Dziekońskiego).
Na pewno znajdziecie coś dla siebie!
Polacy kochają zabytki i dostrzegają potrzebę dbania o dziedzictwo wszystkich kultur obecnych na terenie kraju. Dlatego Narodowy Instytut Konserwacji Zabytków wspomaga prace na zabytkowych cmentarzach w całej Polsce – mówi Dorota Kwinta, kierowniczka Wydziału Realizacji Projektów w Narodowym Instytucie Konserwacji...
D jak domki dla lalek, T jak tulipany, W jak wiatraki – alfabet Holandii obfituje w natychmiastowe skojarzenia. Okazuje się jednak, że za stereotypowym wizerunkiem tego kraju kryje się wiele mitów, które obala Piotr Oczko w świetnej książce „Pocztówka z...
Choć ufundowane w XIII wieku, dziś krzeszowskie opactwo jest jednym z najcenniejszych w Polsce zabytków barokowej architektury i sztuki, wyjątkowym dokumentem epoki kontrreformacji. Zakon cystersów powstał we Francji, w 1098 roku. Założył go św. Robert z Molesme, zakonnik, który uzyskał...
