Na zamkowym krużganku, tuż nad wejściem do dawnego mieszkania administratora dóbr kapitulnych, widnieje niepozorna tablica. Niepozorna nie ze względu na swoje wymiary – ma długość około siedmiu metrów – ale raczej ze względu na daleki od ideału stan zachowania i mało spektakularny wygląd. Widnieje na niej kilkanaście czerwonych, hiperbolicznych linii i jedna linia prosta. Na warstwie jasnego tynku wykreślono jeszcze dodatkowe czarne proste, gdy w późniejszym czasie, z niezbyt zadowalającym rezultatem, starano przystosować tablicę do pełnienia funkcji zegara słonecznego. Kiedy w XVII wieku wydzielono z części krużganka tzw. ciepłą sypialnię, zamurowano niektóre arkady, a tablicę przegrodzono, częściowo ją niszcząc. Dopiero gdy uświadomiono sobie, że mamy przed sobą wynik badań astronomicznych jednego z najsłynniejszych umysłów XVI stulecia, Mikołaja Kopernika, jedyny astronomiczny instrument badawczy, który przetrwał do naszych czasów, a został stworzony ręką człowieka, „który wstrzymał Słońce, a ruszył Ziemię”, tablica zaczęła wzbudzać powszechne zainteresowanie i stała się przedmiotem badań naukowych oraz celem wycieczek do zamku kapituły warmińskiej.
Wykres na zamkowym krużganku to wynik badań słynnego astronoma nad wyznaczeniem momentu równonocy wiosennej, które przeprowadzał między styczniem a marcem 1517 roku, mieszkając na olsztyńskim zamku. Wykreślone linie odwzorowywały na ścianie drogę promieni słonecznych odbitych od lustrzanej powierzchni. Zarówno ta wyjątkowa pamiątka działalności Kopernika na Warmii, jak i zachowana autentyczna architektura gotyckiego zamku sprawiły, że olsztyńska warownia we wrześniu 2023 roku została wpisana na listę pomników historii.
Mikołaj Kopernik, choć urodzony w Toruniu, właśnie z Warmią związał większość swego dorosłego życia. Po powrocie ze studiów zagranicznych zamieszkał w Lidzbarku Warmińskim i Fromborku. Jako kanonik warmińskiej kapituły katedralnej, której podlegały komornictwa: melzackie, fromborskie i olsztyńskie, pełnił nawet funkcje administratora dóbr kapitulnych, którego siedzibą był zamek w Olsztynie.
Zamieszkał w gotyckiej warowni, od razu angażując się w działalność administracyjną. W czasie swojego pobytu w Olsztynie sporządził inwentarz dokumentów kapituły, a dbając o kapitulne posiadłości, opustoszałe w niespokojnych czasach wojen trzynastoletniej i księżej, odbył szereg bliższych i dalszych podróży w obrębie komornictwa olsztyńskiego i melzackiego. Lokował nowych osadników, udzielał im wolnizny, czasem przydzielał żywy inwentarz czy ziarno na zasiew. Świadectwem tej działalności astronoma jest częściowo zachowany do naszych czasów dokument zatytułowany „Lokacje łanów opuszczonych”, w którym odnotowano kilkadziesiąt zapisów lokacyjnych.
Równolegle uczony prowadził nie tylko swoje obserwacje astronomiczne, których świadectwem jest tablica na krużganku, ale był także czynny na innych polach. To właśnie w Olsztynie pracował nad traktatem o monecie. Stworzył też mapę południowo-zachodniej części Zalewu Wiślanego. W Olsztynie mieszkał do listopada 1519 roku, ale wrócił tu, ponownie na urząd administratora, w styczniu 1520 roku, tym razem zostając na niemal dwa lata. Słynny naukowiec zapisał się także w historii miasta w nietypowej dla siebie roli. Do dziś na zamku eksponowana jest kopia listu Mikołaja Kopernika do Zygmunta Starego z listopada 1520 roku, w którym w imieniu kapituły administrator zapewniał o oddaniu polskiemu królowi i prosił o pomoc, wyrażając zaniepokojenie możliwym atakiem sił krzyżackich na Olsztyn. Taki atak rzeczywiście nastąpił i został odparty w styczniu kolejnego roku, czyniąc z Kopernika, zarządzającego miejscowymi dobrami w imieniu kapituły, obrońcą dzisiejszej stolicy Warmii.
Budowę olsztyńskiego zamku zaczęto w 1346 roku, nieco wcześniej niż lokowano samo miasto. Warownię zbudowano na surowym korzeniu, wtulając ją w zakole rzeki Łyny. Ma typową dla regionu formę ceglanej budowli na kamiennej podbudowie, wzorowaną na kształcie zamków krzyżackich.
Budowę rozpoczęto od skrzydła północnego, z reprezentacyjnym piętrem, gdzie mieściła się kaplica, refektarz oraz mieszkanie administratora z zachowanym do dzisiaj wykuszem ustępowym. Skrzydło to ma dwupoziomowe piwnice w części zachodniej. Etapami powstały zachodni i wschodni mur kurtynowy oraz północne skrzydło gospodarczo-administracyjne. Skrzydło to połączone jest ze znajdującą się w narożniku południowo-zachodnim potężną, obronno-obserwacyjną wieżą liczącą dziewięć kondygnacji. Główne średniowieczne założenie było zatem czworoboczne, z centralnym dziedzińcem, murami kurtynowymi od zachodu i wschodu, gdzie znajdował się także przejazd bramny i dwoma skrzydłami: mniejszym od południa, i nieco większym, choć tylko czterokondygnacyjnym, od północy.
Komunikację między skrzydłami zapewniały drewniane ganki komunikacyjne. Przyziemia obu skrzydeł mieściły pomieszczenia pomocnicze: spiżarnię, zbrojownię, kuchnię czy pomieszczenie dla kowala. W swojej zasadniczej formie budowę średniowiecznego zamku ukończono w pierwszej połowie XVI wieku, gdy poszerzono światło okien pomieszczeń piętra reprezentacyjnego i skonstruowano kryształowe sklepienia nad mieszkaniem administratora i refektarzem oraz gwiaździste – nad kaplicą. W tym samym wieku zbudowano jeszcze oddzielną kaplicę ze sklepieniem sieciowym w skrzydle południowym, która ze względu na konsekrację przez biskupa warmińskiego Marcina Kromera, zwana jest Salą Kromerowską.
Zamek olsztyński pełnił funkcję skarbca i spichlerza kapituły, która zobowiązana była przechowywać w Olsztynie znaczne ilości zboża. Jednoprzestrzenne, górne kondygnacje zarówno północnego, jak i południowego skrzydła zamku pełniły zatem funkcje spichlerzowo-obronne. W transporcie ciężkich towarów pomagała zachowana do dziś w grubości zamkowego muru skrzydła północnego winda prowadząca na kondygnacje spichlerzowe.
Ogromną wagę przywiązywano również do walorów obronnych założenia. Od zachodu dostępu do zamku broniła rzeka Łyna, od strony miasta warownia odcięta była fosą, nad którą dopiero w połowie XVIII wieku przerzucono most. Wokół założenia stworzono także system zewnętrznych murów obronnych z cylindrycznymi basztami w narożach.
Archaicznym już w czasie swojej budowy rozwiązaniem obronnym, które do dzisiaj można podziwiać na olsztyńskim zamku, jest średniowieczny drewniany ganek obronny skrzydła południowego – hurdycje. Pozwalały one strzec wjazdu na zamek od strony Łyny, umożliwiając rażenie wroga z góry.
Mimo takich zabezpieczeń zamek kilka razy ulegał wojskom przeciwnika, niekiedy poddawany był bez walki. W czasach, gdy chorągwie Olsztyna i biskupstwa warmińskiego walczyły po stronie Krzyżaków, na jakiś czas przejęła go polska załoga po bitwie pod Grunwaldem, a potem ponownie w czasie tzw. wojny głodowej w 1414 roku. W większości wypadków zamek jednak skutecznie opierał się wrogom i w czasach krzyżackich, i po II pokoju toruńskim, gdy Warmia stała się ziemią podległą Koronie. Warownia przez lata służyła w niemal niezmienionej formie kapitulnym urzędnikom i zamkowej załodze. W połowie XVIII wieku postanowiono jednak zadbać o komfort mieszkańców, dobudowując w oparciu o część wschodniego muru kurtynowego późnobarokowe skrzydło wschodnie, które mimo dużo późniejszej formy harmonijnie wpasowało się w gotyckie założenie.
Kapituła była właścicielem zamku do czasu I rozbioru Polski w 1772 roku, gdy teren Warmii stał się częścią zaboru pruskiego, a dobra kapitulne zostały zsekularyzowane. Na zamku zamieszkał wówczas dzierżawca dawnych kapitulnych folwarków. Zabrakło jednak troskliwego właściciela, który otoczyłby opieką całe założenie. Kaplica Kromerowska początkowo nadal służyła katolikom. Do dawnej kaplicy zamkowej, refektarza i mieszkania administratora w skrzydle północnym wprowadziła się z kolei gmina ewangelicka, która na reprezentacyjnym piętrze zorganizowała swój dom modlitw, szkołę i mieszkanie pastora.
W zamku wynajmowano też różne pomieszczenia, np. na cele magazynowe. Na początku XIX pożar pozbawił skrzydło północne charakterystycznego szczytu schodkowego od strony zachodniej, a pół wieku później zamek został poddany restauracji i regotycyzacji. Najbardziej na obecny kształt obiektu wpływ miała jego adaptacja na początku XX wieku na mieszkanie i reprezentacyjne sale dla prezydenta nowo powołanej olsztyńskiej rejencji.
By powiększyć pomieszczenia reprezentacyjnego piętra skrzydła północnego, obniżono wówczas o ponad metr podłogi, wybudowano łącznik komunikacyjny między skrzydłem barokowym a skrzydłem reprezentacyjnym, na dziedzińcu dostawiono pseudogotycką klatkę schodową prowadzącą na krużganek. Zamek jednak obronną ręką wychodził ze wszystkich historycznych zawirowań i burz.
Ostatecznie w jego pomieszczeniach od roku 1921 umieszczono też lokalne muzeum. Również po zakończeniu II wojny światowej, już w pierwszej połowie 1945 roku, swoją siedzibę znalazła tu placówka muzealna – Muzeum Mazurskie. Obecnie nosi nazwę Muzeum Warmii i Mazur, będąc największym muzeum regionu, które dba nie tylko o zamkowe mury, ale i pielęgnuje pamięć o najsłynniejszym mieszkańcu olsztyńskiego zamku – Mikołaju Koperniku.
Astronom, nawet po zaprzestaniu pełnienia funkcji administratora, wracał na olsztyński zamek jako wizytator czy poseł kapitulny. Spod jego ręki w roku 1531 w Olsztynie wyszedł jeszcze jeden dokument – regulująca ceny chleba „Olsztyńska taksa chlebowa”. Słynny astronom powrócił tu symbolicznie i po latach, po tym jak w 2005 roku znaleziono we Fromborku jego grób. Przed ponownym pogrzebem szczątków Kopernika we fromborskiej katedrze trumnę twórcy teorii heliocentrycznej na dwa miesiące wystawiono na olsztyńskim zamku, a tysiące mieszkańców Olsztyna i turystów miało okazję pożegnać się z najsłynniejszym mieszkańcem zamku kapituły warmińskiej w Olsztynie.
Na pewno znajdziecie coś dla siebie!
Katedra we Fromborku należy do najwspanialszych w Polsce świątyń w stylu północnego, ceglanego gotyku. Do dziejów świata przeszła dzięki Mikołajowi Kopernikowi, który przez ponad 30 lat tu mieszkał, pracował i umarł. Katedra za odpusty Zespół katedralny we Fromborku zachwyca malowniczym...
Na początku lipca 2015 roku, podczas prac konserwatorskich na zamku w Lidzbarku Warmińskim, znaleziono zamurowany w jednej z blend narożnej wieżyczki list w butelce. Butelka była zwykła, ciemnozielona, z porcelanką zamykającą szyjkę. Pochodziła w zamkniętego w 1945 roku miejscowego browaru...
W roku 2016 w Malborku udało się cofnąć czas. Od tego czasu każdego, kto w pogodny dzień zbliża się od wschodu do rozległego kompleksu dawnego serca zakonu krzyżackiego, ponownie wita oślepiający odblask słońca w szklistej powierzchni jednego z najbardziej niezwykłych...
