Kluczowe są działania nastawione na zaangażowanie wolontariuszy i stworzenie sieci współpracy pomiędzy różnymi sektorami działającymi na rzecz opieki nad zabytkami. Celem jest wzrost społecznego zaangażowania w identyfikację dziedzictwa i system opieki nad zabytkami – mówi Renata Olech koordynatorka programu „Wspólnie dla Dziedzictwa” w Narodowym Instytucie Dziedzictwa.
Jak narodził się program „Wspólnie dla dziedzictwa”?
Program własny „Wspólnie dla dziedzictwa” Narodowy Instytut Dziedzictwa realizuje od 2016 roku. Jego główną ideą jest angażowanie społeczności lokalnych i wolontariuszy w proces właściwego zachowania dóbr kultury. Za chwilę czeka nas 10-lecie realizacji programu. Od pierwszej edycji celem jest ułatwianie i generowanie społecznego zaangażowania w poznawanie własnego dziedzictwa i w system opieki nad zabytkami, we współpracy z organizacjami pozarządowymi, samorządami, służbami konserwatorskimi, społecznymi opiekunami zabytków, wolontariuszami i społecznościami lokalnymi. Dla realizacji programu kluczowe są działania nastawione na zaangażowanie wolontariuszy i stworzenie sieci współpracy pomiędzy różnymi sektorami działającymi na rzecz opieki nad zabytkami. Wszystkie działania muszą być zgodne z przepisami prawa i Ustawą o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami oraz Ustawą o działalności pożytku publicznego i wolontariacie.
Jak program ewoluował od momentu powstania?
Przez dekadę zasady i formuła programu zmieniały się w zasadzie nieznacznie.
Przez pierwsze lata obowiązkowym elementem udziału w programie było zorganizowanie obozu wolontariackiego, podczas którego wolontariusze wraz z przedstawicielami organizacji pozarządowych i społeczności lokalnych, pod nadzorem ekspertów na przykład konserwatorów, prowadzili prace porządkowe przy zabytkach czy działania przy inwentaryzowaniu i dokumentowaniu dziedzictwa. Teraz zakres jest szerszy – dopuszczalne są różne formy realizacji projektu, jak weekendowe akcje sprzątania przy zabytku połączone z wykładami na temat dziedzictwa kulturowego.
Jakie cele dziś chce osiągnąć Narodowy Instytut Dziedzictwa poprzez ten program?
Cele strategiczne, zapisane w regulaminie programu to wzrost społecznego zaangażowania w identyfikację dziedzictwa i system opieki nad zabytkami, osiągany we współpracy z organizacjami pozarządowymi, lokalnymi samorządami, służbami konserwatorskimi i wolontariuszami.
Wartości dziedzictwa kulturowego poprzez pozyskiwanie, gromadzenie i upowszechnianie wiedzy na temat dziedzictwa, jego znaczenia i wartości z nim związanych, umożliwiający tworzenie pozytywnej emocjonalnej więzi pomiędzy społecznościami lokalnymi a dziedzictwem kulturowym. Program służy wzmacnianiu wrażliwości na zabytkowe otoczenie. Przyczynia się do współodpowiedzialności za dziedzictwo.
Do kogo program jest skierowany i kto może z niego skorzystać?
Program adresowany jest do organizacji pozarządowych będących podmiotami prawa polskiego, posiadających siedzibę na terenie Polski i realizujących projekty na obszarze Polski.
Jednym z podstawowych wymogów wzięcia udziału w programie jest zaangażowanie do realizacji zadań co najmniej pięciu wolontariuszy przez organizacje pozarządowe.
Jak wygląda proces aplikowania do programu? Jakie są kryteria wyboru projektów?
Przede wszystkim należy zapoznać się z Regulaminem programu Wspólnie dla dziedzictwa i Instrukcją wypełniania wniosku, które każdorazowo zamieszczane są na stronie internetowej NID
Składanie wniosków odbywa się wyłącznie elektronicznie – przez system informatyczny. Nabór wniosków trwa miesiąc. Na ocenę złożonych wniosków zespół oceniający ma dwa miesiące, jednak zazwyczaj wyniki ogłaszane są wcześniej. Realizacja projektu trwa od dnia ogłoszenia naboru do 31 października danego roku. Raport końcowy należy złożyć do NID do 30 listopada danego roku.
Ocena wniosków jest etapowa. Pierwszy etap to ocena formalna, dokonywana przez NID, która polega na stwierdzeniu, czy dany wniosek jest prawidłowo złożony i nie zawiera błędów formalnych jak na przykład ujęcie kosztów niekwalifikowanych. Drugi etap to ocena punktowa, której podlegają wnioski, które pozytywnie przeszły etap oceny formalnej.
Na ocenę punktową składa się ocena merytoryczna dokonywana przez zespół sterujący, składający się z zewnętrznych ekspertów, ocena organizacyjna oraz ocena zgodności z celami (strategiczna).
Minimalna ocena wniosku uprawniająca do otrzymania dofinansowania wynosi 70 na 100 punktów.
Na co najbardziej zwraca się uwagę?
Wśród kryteriów oceny merytorycznej eksperci zwracają uwagę na kilka czynników. To m.in. uzasadnienie potrzeby realizacji zadania oraz jego spójną koncepcję z celami programu. Przewidywane w efekcie korzyści społeczne jak odniesienie świadomości społecznej w zakresie wartości materialnego dziedzictwa kulturowego czy adekwatny do planowanych działań dobór docelowej grupy odbiorców zadania. Przewidywane korzyści dla dziedzictwa materialnego np.: rozwój wiedzy dotyczącej dziedzictwa materialnego i jego wartości. Adekwatność planowanych działań oraz kosztów. Ocena ryzyka realizacji zadania.
Ocena strategiczna weryfikuje: sformułowanie założeń zadania zgodnie z celami strategicznymi programu. Sposób promocji oraz upowszechniania jego wyników. I – co bardzo ważne – sposób pozyskania wolontariuszy, ich zaangażowanie oraz strategia współpracy, dostosowane do charakteru zadania.
W ocenie organizacyjnej badane są natomiast: profesjonalizm przygotowania wniosku, kompletność informacji i spójność prezentacji wszystkich elementów. Doświadczenie wnioskodawcy w realizacji podobnych projektów i osób zaangażowanych w merytoryczną realizację zadania. Dotychczasowa współpraca z NID, w tym prawidłowe i terminowe rozliczenie dofinansowanych w latach ubiegłych projektów.
2.
Jakie rodzaje inicjatyw są najchętniej wspierane w ramach programu?
W ramach programu wnioskodawcy mogą ubiegać się o dofinansowanie zadań adresowanych przede wszystkim do społeczności lokalnych, realizowanych wraz z wolontariuszami. Przykładem są prace porządkowe przy zabytkach wpisanych do rejestru zabytków lub włączonych do gminnej lub wojewódzkiej ewidencji zabytków oraz w ich otoczeniu.
Działania przy identyfikowaniu, inwentaryzowaniu i dokumentowaniu materialnego dziedzictwa kulturowego (z wyłączeniem zabytków archeologicznych). Warsztaty i szkolenia dotyczące tradycyjnych rzemiosł i technik budowlanych (jak np. ciesielstwo, kowalstwo, młynarstwo, warsztaty kaflarskie, warsztaty malowania ceramiki czy tkackie) służące zachowaniu zabytków nieruchomych i ich wartości. Działania edukacyjne oraz popularyzujące lokalne materialne dziedzictwo kulturowe i wiedzę na jego temat.
Jakie wsparcie otrzymują beneficjenci programu?
Minimalna wartość dofinansowania to pięć tysięcy złotych, maksymalna 80 tysięcy. Dofinansowanie może wynosić do 100 procent budżetu zadania. Wkład własny finansowy nie jest obowiązkowy.
Jakie najbardziej udane projekty zapadły pani w pamięci?
Program WDD to różnorodność projektów i wspólny cel Zachowanie dziedzictwa dla przyszłych pokoleń. Trudno wskazać kilka projektów.
Projekty realizowane w ramach programu Wspólnie dla Dziedzictwa (Galeria zdjęć)
Charakterystycznym, wybieranym przez wnioskodawców programu rodzajem działań są wspomniane prace porządkowe przy zabytkach wpisanych do rejestru zabytków bądź włączonych do gminnej lub wojewódzkiej ewidencji zabytków oraz w ich otoczeniu – takie jak prace porządkowe na zabytkowych cmentarzach, w zabytkach fortyfikacyjnych, w zabytkowych parkach i otoczeniu pałaców czy dworów. Ponadto działania podejmowane przez beneficjentów polegają na identyfikowaniu, inwentaryzowaniu i dokumentowaniu dziedzictwa kulturowego (materialnego, a niematerialnego w edycjach programu do 2022 roku), na przykład detali architektonicznych, cerkwi czy kapliczek i krzyży przydrożnych.
Inną kategorią zadań chętnie podejmowanych przez organizacje pozarządowe są różnorodne działania edukacyjne oraz popularyzujące lokalne dziedzictwo kulturowe, na przykład szkolenia z interpretacji dziedzictwa, wykłady o dziedzictwie kulturowym czy historii lokalnych zabytków. Wśród najczęściej występujących form przedsięwzięć należy wymienić m.in. obozy dla wolontariuszy, warsztaty dotyczące tradycyjnych rzemiosł i technik budowlanych, wystawy prezentujące efekty projektów, spacery tematyczne wokół zabytków, gry terenowe i ścieżki edukacyjne.
Wprowadzenie w 2020 roku stanu pandemii i szeregu ograniczeń, w tym w organizacji wydarzeń i bezpośrednim kontaktowaniu się, doprowadziło do zmian w formach działania i narzędzi komunikacyjnych i spowodowało wzrost realizacji działań w Internecie. Beneficjenci programu od tego czasu chętnie przeprowadzają także działania w sieci (na przykład webinaria, warsztaty, promocje wydarzeń na Facebooku i Instagramie, publikacje filmów na temat wydarzeń projektowych na YouTube). Są to działania uzupełniające do aktywności w terenie. Udostępniają na stronach internetowych efekty swoich prac w postaci filmów, publikacji, prezentacji ścieżek edukacyjnych, baz zinwentaryzowanych zjawisk czy fotorelacji z wystaw, wycieczek, spacerów i prac porządkowych.
Jakie są najczęstsze wyzwania, z jakimi mierzą się realizatorzy projektów?
Zależy nam, by organizacje przygotowywały wartościowe projekty, obejmujące wszystkie założenia programu. By realnie budowały świadomość społeczną potrzeby zachowania dziedzictwa i jego wartości.
Dlatego przygotowujemy materiały, instrukcje przygotowania wniosku, realizacji i rozliczania projektów, przygotowania raportów, ale także spoty, filmy, publikacje, by wspomóc naszych beneficjentów, zainspirować kolejnych. Jesteśmy w stałym kontakcie z beneficjentami, w trudnych sytuacjach ich wspieramy. Trudne sytuacje wynikają z czynników zewnętrznych jak pandemia w 2020 roku, powódź w 2024, ale też różnych sytuacji losowych, jak nagła konieczność zmian w harmonogramie działań.
Jak program wpływa na świadomość społeczną dotyczącą ochrony dziedzictwa?
Z opinii uczestników projektów wynika, że program jest niezwykle potrzebny. Wskazują oni na zwiększenie świadomości i wiedzy na temat obecności i wartości dziedzictwa kulturowego w swoim otoczeniu, identyfikację z nim, potrzebę opieki. Dotyczy to zarówno przedstawicieli organizacji pozarządowych, jak i wolontariuszy oraz mieszkańców. Udział w projekcie jest cennym doświadczeniem, jest okazją do nabycia nowych umiejętności i inspiracją do działań na rzecz dziedzictwa.
NID jako twórca programu – widzi potrzebę jego kontynuacji. Wskazujemy na pozytywny wpływ jaki zaangażowanie i aktywność organizacji pozarządowych wywiera na odkrywanie tożsamości lokalnej, współdziałanie i potrzebę ochrony dziedzictwa kulturowego.
Chcesz być na bieżąco z przeszłością?
Czy zainteresowanie społeczeństwa tematyką dziedzictwa kulturowego rośnie czy maleje?
Program wpisał się na stałe w kalendarz działań i programów dotacyjnych dla organizacji pozarządowych. Po liczbie składanych corocznie wniosków obserwujemy stały poziom zainteresowania jego tematyką. Wiele organizacji pozarządowych corocznie ubiega się o dofinansowanie w NID, aby kontynuować rozpoczęte inicjatywy i prace. Zgłaszają się także nowe organizacje, w tym np. koła gospodyń wiejskich. Program NID wnosi i upowszechnia pozytywne wzorce opieki nad dziedzictwem kulturowym w środowiskach lokalnych.
Jakie są plany rozwoju programu na najbliższe lata?
Trwają prace nad jego przyszłoroczną edycją. Program będzie kontynuował obecne cele i założenia. Liczymy na wartościowe projekty. Dzięki działaniom lokalnych społeczności, co roku, udaje się uratować od zniszczenia oraz zapomnienia wiele dóbr kultury.
A wolontariusze są razem z organizacjami, z którymi współpracują, ambasadorami działań na rzecz zachowania dziedzictwa kulturowego w swoim otoczeniu. Są popularyzatorami idei dbałości i wzmacniania więzi kulturowych. Program wzmacnia pozytywne wzorce opieki nad zabytkami.
Jakie rady dałaby pani osobom czy organizacjom planującym aplikować do programu?
Ważne jest, by zapoznać się z Regulaminem Programu, celami programu i rodzajami kwalifikujących się zadań. Należy zwrócić uwagę na tabelę kosztów kwalifikowanych, które są w załączniku do Regulaminu. Zaplanować działania i wydatkowanie w terminie realizacji programu. W sposób syntetyczny opisać planowane przedsięwzięcia. Przy działaniach dotyczących prac porządkowych niezbędne jest prześledzenie wykazu prac dopuszczonych do realizacji w ramach Programu przy zabytkach wpisanych do rejestru lub włączonych do gminnej lub wojewódzkiej ewidencji zabytków. Ponadto na etapie przygotowywania wniosku należy uzyskać opinię właściwego miejscowo wojewódzkiego konserwatora zabytków na temat sposobu realizacji zadania.
Gdzie można znaleźć więcej informacji o programie i terminach składania wniosków?
Więcej informacji na temat programu dostępnych jest na stronie nid.pl w zakładce Dotacje/Wspólnie dla dziedzictwa. Znajdują się tam także dane kontaktowe do mnie. Zachęcam do obejrzenia filmów opowiadających o pracy wolontariuszy. Pierwszy film powstał w 2017 roku i nosi tytuł „Powód do dumy”, drugi z 2022 roku to „Sztuka pamiętania”. Oba filmy są dostępne na kanale YouTube NID.
W ramach współpracy z Instytutem Reportażu powstała w 2017 roku publikacja pt. „Coś bierzemy, coś dajemy. Reportaże o wolontariacie dla dziedzictwa” prezentująca 10 projektów z programu z całej Polski, ich uczestników: wolontariuszy i organizacje pozarządowe. Publikacja w wersji pdf jest zamieszczona na naszej stronie.
Zapraszam także do dołączenia do grupy na Facebooku Wspólnie dla Dziedzictwa i podzielenia się doświadczeniem i efektami swojego projektu! Grupa zgromadziła już ponad 900 członków.
W ten sposób tworzymy miejsce wymiany doświadczeń wokół działań na rzecz dziedzictwa.
*Program dotacyjny Narodowego Instytutu Dziedzictwa pt. „Wspólnie dla dziedzictwa” jest realizowany ze środków Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego
