Ukształtowany od średniowiecza przez renesans, a zwłaszcza w epoce baroku układ miasta, z zachowaną zabytkową zabudową mieszkalną i licznymi budowlami sakralnymi tworzy niepowtarzalny klimat dziś niewielkiego ośrodka, który w I Rzeczypospolitej wielkością i znaczeniem przerastał Białystok. W jego tkance znalazły odbicie nie tylko ciekawe idee urbanistyczne, ale także etniczne i wyznaniowe zróżnicowanie jego mieszkańców.
Miasto położone na Podlasiu, nad Narwią, w pobliżu Bagien Tykocińskich, było strategicznym punktem przy granicy Mazowsza. Jego początki sięgają akcji kolonizacyjnej w XV wieku, gdy dzięki przywilejowi lokacyjnemu na prawie magdeburskim, nadanemu przez księcia mazowieckiego Janusza Starego w 1425 roku, zaczęła na pogranicze z Wielkim Księstwem Litewskim ściągać ludność z Mazowsza.
Jeszcze w tym samym roku miasto zajął wielki książę litewski Witold, a jego następca Zygmunt Kiejstutowicz nadał dobra tykocińskie rodowi Gasztołdów, po którym, w wyniku bezpotomnej śmierci ostatniego z nich w 1542 roku, przeszły w ręce króla Zygmunta Starego, a ten przekazał je swemu synowi Zygmuntowi Augustowi. Gdy wygasła na nim dynastia Jagiellonów, dobra te stały się królewszczyzną.
W 1661 roku decyzją sejmu Rzeczypospolitej stały się własnością Stefana Czarnieckiego, w uznaniu zasług, jakie hetman położył dla kraju w czasie „potopu” szwedzkiego.
Od tej pory Tykocin był miastem prywatnym, w dziejach którego szczególnie zapisał się prawnuk Czarnieckiego, hetman wielki koronny Jan Klemens Branicki. Z jego inicjatywy chrześcijańska część miasta została przekształcona na wzór francuskich miast barokowych, gdzie funkcje użytkowe były podporządkowane walorom widokowym.
Tykocin ciągnie się wydłużonym pasem na południowym brzegu Narwi. Usytuowanie przy szlaku handlowym łączącym Koronę z Litwą oraz transport rzeczny wpłynęły na szybkie bogacenie się miejscowej ludności, napływ osadników zarówno z Mazowsza, jak i Rusi, a od nadania w 1522 roku przez Olbrachta Gasztołda prawa osiedlania się Żydom – także przybyszów wyznania mojżeszowego. Dla tych ostatnich powstała dzielnica na zachód od pierwotnego Tykocina, nazwana Kaczorowem, oddzielona od pozostałej części miasta kanałem.
W połowie XVIII wieku, gdy Tykocin należał do hetmana Jana Klemensa Branickiego, został w dużym stopniu przebudowany tak, by centralny plac pełnił funkcję reprezentacyjną, a nie targową. Pierwotny średniowieczny rynek w kształcie wrzeciona został zastąpiony trapezowatym. Zlikwidowano wówczas Nowy Rynek, jaki jako główną część Nowego Miasta przeznaczonego dla ludności ruskiej wytyczono w 1559 roku na podstawie tzw. pomiary włócznej, na wschód od rynku lokacyjnego.
Postawiona nieopodal niego w 1758 roku drewniana cerkiew greckokatolicka, po tym jak unitów już w mieście nie było, w 1833 roku została rozebrana i przeniesiona do wsi Sokoły, gdzie do dziś pełni funkcję kościoła rzymskokatolickiego. Wzdłuż dwóch dłuższych pierzei na nowo ukształtowanego rynku stanęła niska, ujednolicona zabudowa mieszkalna.
Pierzeję wschodnią zamknął barokowy kościół Trójcy Przenajświętszej wzniesiony z fundacji Jana Klemensa Branickiego w latach 1742–1749.
Na tle efektownej rozłożystej fasady świątyni, o dwóch wieżach połączonych z głównym korpusem arkadami, wybija się pomnik Stefana Czarnieckiego, także postawiony sumptem jego prawnuka, w 1763 roku, dokładnie w miejscu dawnego Nowego Rynku. W skład imponującego XVIII-wiecznego zespołu kościelnego wchodzi ponadto dawne seminarium misjonarzy oraz ozdobna barokowa brama.
Od początku XVIII wieku liczba Żydów i chrześcijan była w mieście mniej więcej jednakowa. Centralną część dawnej dzielnicy żydowskiej stanowi Mały Rynek, przy którym stoi barokowa Wielka Synagoga z 1642 roku, widomy dowód zamożności tykocińskich Żydów. Dziś to muzeum ze starannie odrestaurowanym wnętrzem, obficie zdobionym polichromiami, z bogatym wyposażeniem liturgicznym i pamiątkami po żydowskich mieszkańcach miasta. Muzeum oprócz synagogi obejmuje także Dom Talmudyczny z XVIII wieku, nazywany Małą Synagogą.
Najstarszym zabytkiem Tykocina (oprócz w ostatnich latach zrekonstruowanego zamku, który znajduje się na północnym brzegu Narwi i nie wchodzi w obręb pomnika historii) jest alumnat, czyli przytułek dla inwalidów wojennych (obecnie dom wycieczkowy), postawiony w latach 1633–1637 staraniem starosty tykocińskiego, hetmana wielkiego litewskiego Krzysztofa Wiesiołowskiego. Pozostał jednak ślad po zamku w obrębie układu miejskiego Tykocina – gdy w latach 1771–1790 z fundacji hetmana Branickiego wznoszono klasztor Bernardynów na południe od tykocińskiego rynku, zlecił on pozyskiwanie cegły na budowę z rozbiórki zamkowych murów
Tekst pochodzi z książki „Pomniki Historii”, wydanej przez wydawnictwo AA, Kraków 2022.
Na pewno znajdziecie coś dla siebie!
Ten jeden z najcenniejszych zabytków województwa podlaskiego trwa niewzruszenie w krajobrazie miasta od pięciuset lat, stanowiąc do dzisiaj ważny ośrodek życia duchowego społeczności prawosławnej regionu. Klasztor (dalej zwany monasterem) przyciąga rokrocznie tysiące turystów, równolegle jest miejscem kultu i siedzibą lokalnej...
Przyjęcia, polowania, pikniki i uroczyste kolacje odbywały się w pałacach w Ostromecku regularnie. Pamięć o nich przechowują sala balowa, przestronne jadalnie z widokiem na park oraz stara kuchnia mieszcząca się w przyziemiu. Popękana posadzka w kolorze bieli i błękitu świadczy...
Imponująca kuchnia z wielkim paleniskiem, szafarz zajmujący się zaopatrzeniem, wśród zapasów połcie mięsa, beczki soli, śledzi i masła, figi, daktyle i wino. Do tego sala jadalna wielkości kościoła z witrażami, freskami i kolumnami. Przepych uczt na zamku w Malborku miał za zadanie utrzymanie wizerunku państwa krzyżackiego jako potęgi nie do pokonania.
