„(…) i wędruje biedaczysko, po szerokim szukać świecie tego, co jest bardzo blisko” – pisał o Koziołku Matołku Kornel Makuszyński. Czy i my czasami nie szukamy ciekawych zabytków za granicą, podczas gdy w Polsce można znaleźć całkiem podobne obiekty?
Trudno pewnie znaleźć na świecie osobę, której na hasło „Piza” nie stanie przed oczami pochyła budowla. Najsłynniejsza krzywa wieża świata ma jednak swoje siostry, także w Polsce. Najbardziej pochylonym budynkiem w naszym kraju jest Krzywa Wieża w Ząbkowicach Śląskich. Od tej w Pizie jest młodsza o blisko 80 lat, jej budowa zakończyła się około 1413 roku. Od włoskiej różni ją przekrój: pizańska ma plan koła, ząbkowicka czworoboku, a także stopień pochylenia – ta we Włoszech od pionu odgięła się o blisko 4 metry, śląska – o 2,14.
Krzywa Wieża w Ząbkowicach Śląskich jest zapewne pozostałością po istniejącym tu średniowiecznym zamku. Istnieje teoria, że pochyliła się w wyniku ruchów tektonicznych. Kilka razy jej przetrwanie stało pod znakiem zapytania, pękały jej mury, od 2000 roku wpisana do rejestru zabytków dziś jest ustabilizowana, wyremontowana, można się nawet wspiąć na jej szczyt. Należy tylko najpierw pokonać 139 stopni.
W otaczających Paryż lasach w okolicy Wersalu francuscy królowie bywali już w XVI wieku i wtedy powstała tam pierwsza budowla – pałacyk myśliwski. Pod koniec XVII wieku król Ludwik XIV, który szczególnie polubił to miejsce, zdecydował o ogromnej przebudowie pałacu, zamieniając ją przez lata w spektakularną rezydencję. Uznawana do dziś za szczytowe osiągnięcie kultury baroku, nie ma sobie równych pod względem skali, rozmachu, dekoracyjności. Ale z inspiracji wersalskim założeniem pałacowym powstały inne efektowne rezydencje. Jak ta, którą w XVII i XVIII wieku stworzyła w Białymstoku rodzina Branickich. Najpierw Stefan Mikołaj Branicki zlecił Tylmanowi z Gameren przebudowę znajdującego się tu zamku, który w latach 1691–1697 zamieniono w zdobny barokowy pałac. Hetman wielki koronny Jan Klemens Branicki od lat 20. XVIII wieku, czerpiąc wzory wprost z Wersalu, rozwinął tę wizję, rozbudowując rezydencję i uzupełniając ją o rozległy ogród. Dziś pałac Branickich w Białymstoku jest siedzibą Uniwersytetu Medycznego.
Rzym jest położony na siedmiu wzgórzach w dolinie rzeki Tyber. Przemyśl zajmuje siedem wzgórz rozciągniętych wzdłuż doliny Sanu. Stolica Włoch słynie z zabytkowych świątyń, których jest w mieście szczególnie dużo i które reprezentują wiele epok historycznych i stylistycznych. W niewielkim Przemyślu do dziś zachowało się kilkadziesiąt zabytkowych świątyń. Co więcej, położone na pograniczu kilku kultur miasto było zawsze domem wielu wyznań, przemyskie kościoły są więc przeglądem nie tylko różnych nurtów w architekturze, lecz także obrządków religijnych. Podobnie jak Rzym, Przemyśl jest pełen malowniczych zakątków, otoczonych starą zabudową uliczek, zacisznych skwerów, historycznych mostów i bram. Choć włoska stolica ma dłuższą historię i daje szansę na kontakt nawet ze sztuką antyku, i w Przemyślu można poczuć ducha przeszłości. Relikty średniowiecznych murów obronnych sąsiadują tu z secesyjnymi kamienicami, są relikty romańskiej świątyni, renesansowy zamek, barokowe kościoły czy XIX-wieczna cerkiew.
Ze względu na swoje strategiczne położenie na terenie państwa Kazimierza Wielkiego Szydłów w XIV wieku odgrywał ważną rolę w systemie obronnym państwa. Został więc ukształtowany jako miasto obronne z warownym zamkiem oraz murami obronnymi i masywnymi bramami. Jednocześnie sąsiedztwo szlaku handlowego pozwalało rozwijać się w mieście różnym rodzajom handlu i rzemiosła. Choć świetność Szydłowa nie trwała długo – już w połowie XVI wieku miasto podupadło – jego obronne ukształtowanie pozwoliło przetrwać różne zawieruchy historyczne. W ten sposób do dziś zachował on średniowieczny wygląd osady otoczonej grubym kamiennym murem obronnym, z drogami wiodącymi przez wąskie przejścia bramne, z historyczną zabudową i XIV-wiecznym układem urbanistycznym. Dzięki temu Szydłów jest często porównywany z francuskim Carcassonne, które także do czasów współczesnych utrzymało się w formie średniowiecznego miasta warownego.
Większość polskich zabytków, dla których można znaleźć odpowiedniki za granicą, jest od nich młodsza. Są jednak od tej reguły wyjątki – jak górskie uzdrowisko Sokołowsko. W 1855 roku otwarto tu pierwsze na świecie specjalistyczne sanatorium dla osób chorych na gruźlicę, w którym do leczenia wykorzystywano walory klimatyczne miejscowości. Twórcą tej metody oraz sokołowskiego ośrodka był niemiecki lekarz, dr Hermann Brehmer.
Już 30 lat od utworzenia sanatorium w Sokołowsku przyjmowało grubo ponad 700 kuracjuszy, a wokół coraz liczniejszych placówek medycznych rozwijała się zabudowa typowa dla górskiego kurortu. Pierwsze sanatorium dla chorych na gruźlicę w szwajcarskim Davos powstało w 1868 roku i było bezpośrednio wzorowane na tym w Sokołowsku. W sanatorium w Davos Tomasz Mann osadził akcję swojego dzieła „Czarodziejska góra”. Sokołowsko też ma swój ważny wkład w światową kulturę: młodość spędził tu chory na płuca Krzysztof Kieślowski, tu odbył pierwsze wizyty w kinie, tu narodziła się jego filmowa pasja.
Tekst pochodzi z kwartalnika “Spotkania z Zabytkami” (7/2023).
Na pewno znajdziecie coś dla siebie!
Czy zabytkiem może być tylko pokryta patyną wielowiekowa budowla? Kiedyś wiek obiektu miał większe niż dziś znaczenie przy wpisaniu go do rejestru zabytków. Współcześnie kryteria oceny są nieco szersze, a powodów do ochrony więcej. Najmłodszy polski zabytek powstał zaledwie kilkanaście...
W dniach 25-27 września 2023 w Siemczynie odbywa się XX Polsko-Niemiecka Konferencja „Architektura ryglowa – wspólne dziedzictwo #ANTIKON 2023”, a jej tematem przewodnim jest „Ochrona i współczesne użytkowanie budynków drewnianych i ryglowych – sprzeczność?”. Dziś ten typ budowli występuje po...
Zamek Piastów Śląskich w Brzegu jest najwspanialszą renesansową rezydencją książęcą na Śląsku. Budowla z wewnętrznym dziedzińcem na wzór włoski ukształtowana została pod wrażeniem Zamku Królewskiego na Wawelu. Spośród rezydencji książęcych na Śląsku zamek w Brzegu zajmuje szczególną pozycję. Był siedzibą...
