– w swoim felietonie przewodniczący komisji do spraw sztuki sakralnej diecezji sosnowieckiej przypomina, jak dużym wyzwaniem jest ochrona i dbałość o miejsca związane z kultem religijnym.
Kościół zawsze postrzegał dobra kultury na dwóch głównych płaszczyznach: z jednej strony jako dobra służące kultowi religijnemu, jego wzbogacaniu i uszlachetnieniu, z drugiej – jako narzędzie ewangelizacji, nośnik treści i prawd religijnych. W historii Kościoła w różnym stopniu podchodzono do kwestii ochrony zabytków i dbałości o ich zachowanie.
„Nie ostatnią tedy myślą Waszej Świątobliwości, Ojcze Święty, winna być troska o to, by te nieliczne rzeczy, które zachowały się ze starożytnej macierzy chwały i włoskiego imienia jako świadkowie tych boskich talentów, o których pamięć nawet dziś pobudza i zachęca ciągle umysły do cnót, nie zostały zupełnie unicestwione i zniszczone przez ludzi złych i nieuków”
– słowa skierował anonimowy autor, badacz rzymskich starożytności, do papieża Leona X w 1514 roku i pozostają jednym z pierwszych wyraźnych i jednoznacznych świadectw zaangażowania Kościoła w ochronę zabytków.
Również na gruncie polskiego Kościoła widzimy działania zmierzające do ochrony zabytków zarówno w wymiarze teoretycznym, jak i praktycznym. W uchwale synodu krakowskiego z 1621 roku czytamy:
„Niechaj proboszczowie głoszą jak najgorliwiej i jak najdokładniej wiernym w swoich parafiach i w stosownym czasie dekret Soboru Trydenckiego i postanowienia Rzymskiego Katechizmu w sprawie świętych obrazów, ich czci i kultu oraz niechaj pouczają często o ich znaczeniu. A jeśli są jakieś obrazy zniszczone, uszkodzone, zjedzone przez starość, pokryte brudem i pleśnią, to mają się oni zatroszczyć o ich odświeżenie, naprawienie, odnowienie kolorów oraz o przywrócenie do pierwotnego stanu i połysku”.
Jak skrupulatnie przeanalizował to ks. Zbigniew Czernik z archidiecezji warmińskiej, w starożytności chrześcijańskiej i początkach średniowiecza na poglądy Kościoła i podejmowane działania wpływ mieli zarówno chrześcijańscy władcy (Konstantyn, Teodozjusz Wielki, Teodoryk Wielki), jak i wielcy myśliciele tegoż okresu (św. Hieronim, Prudencjusz Klemens). Późniejsi papieże wydawali bulle, w których odnoszono się do kwestii ochrony zabytków (Marcin V, Eugeniusz IV). Jednakże renesans przyniósł w osobach papieży – mecenasów sztuki – wyraźne zainteresowanie istniejącymi i odkrywanymi starożytnymi dziełami. Pius II, Sykstus IV, Juliusz II, a w szczególności wspomniany Leon X wpisali się w historię opieki i konserwacji zabytków.
Systematyczna opieka nad zabytkami ze strony poszczególnych państw i instytucji państwowych zaczęła pojawiać się w późniejszych wiekach, a XIX stulecie wykształca wyraźną, naukową refleksję w tej dziedzinie. Kościół jako posiadacz zabytków zostaje podporządkowany w pewnym stopniu „państwowej” opiece, co nie znaczy, że rezygnuje z podejmowania zarówno teoretycznych, jak i praktycznych działań na rzecz ochrony zabytków.
Jedne z najnowszych danych o nieruchomych zabytkach parafialnych w naszym kraju przynosi raport Głównego Urzędu Statystycznego „Kultura i dziedzictwo narodowe w 2021 roku”. Badanie objęło najbardziej podstawowe informacje dotyczące nieruchomych zabytków parafialnych o charakterze sakralnym. Wśród kategorii zabytków wyróżniono: kościoły, dzwonnice, klasztory, kaplice, kaplice cmentarne, cmentarze, kapliczki przydrożne, figury przydrożne, krzyże przydrożne, a nawet kostnice.
Lista parafii katolickich w Polsce, które objęto badaniem zabytków parafialnych w 2021 roku, wyniosła 10 560 podmiotów oraz tzw. samodzielne ośrodki duszpasterskie skupione w 41 łacińskich diecezjach terytorialnych, Ordynariacie Polowym Wojska Polskiego oraz trzech eparchiach greckokatolickich.
W badaniu przyjęto ustawową definicję zabytku jako „dzieła człowieka stanowiącego świadectwo minionej epoki, które posiada wartość historyczną lub artystyczną”.
Najliczniejszą kategorię z grupy zabytków parafialnych stanowiły kościoły, których było 8517, a następnie krzyże przydrożne (7063), kapliczki (6083) oraz figury przydrożne (2870). Jest też w tej kategorii 1978 dzwonnic, 424 klasztory, 865 cmentarnych kaplic, a nawet 247 zabytkowych kostnic.
Najwięcej zabytków parafialnych (powyżej 3 tysięcy) znajdowało się w województwach małopolskim, mazowieckim, dolnośląskim i wielkopolskim. Z kolei najmniejsza ich liczba (poniżej 1 tysiąca) wystąpiła w województwie lubuskim i podlaskim.
W kategorii „innych zabytków” najliczniejszą grupę (40 proc.) stanowiły zabytki takie jak plebania, organistówka, wikarówka czy dom parafialny. Drugą pod względem liczebności grupę w kategorii „inne” (13 proc.) stanowiły takie zabytki jak: dom pielgrzyma czy sala katechetyczna. Kolejną grupę (12 proc.) stanowiły zabytki takie jak ogród, park, ogrodzenie, mur czy brama. Ponadto 11 proc. innych zabytków stanowią nagrobki, groby, grobowce, epitafia i figury grobowe.
Najczęściej do rejestru były wpisane kościoły (90,9 proc.), następnie kaplice cmentarne (83,5 proc.) i dzwonnice (79,7 proc.). Najrzadziej wpisane do rejestru zabytków były krzyże przydrożne (11,3 proc.), kapliczki przydrożne (24,3 proc.) i figury przydrożne (24,4 proc.).
Powyższe dane pokazują nam Kościół katolicki w Polsce jako poważnego właściciela administrującego zabytkami i odpowiedzialnego za ich stan. Do konkretnych działań podejmowanych na płaszczyźnie ochrony zabytków trzeba zaliczyć przepisy kościelne dotyczące opieki i prac konserwacyjnych oraz struktury kościelne zajmujące się zabytkami.
Nie sposób w jednym artykule omówić wszystkie dokumenty dotyczące ochrony zabytków, wydane przez Stolicę Apostolską czy episkopaty danego kraju, w tym Polski. Dla przykładu odwołam się tylko do niektórych. Pierwszym dokumentem episkopatu Polski jest instrukcja o ochronie zabytków i kierunkach rozwoju sztuki kościelnej z 16 kwietnia 1966 roku, która była odpowiedzią na postulaty II Soboru Watykańskiego. Jeśli chodzi o ochronę zabytków, na uwagę zasługują jeszcze uchwały II Polskiego Synodu Plenarnego, który odbył się w latach 1991–1999. W punkcie 68 zapisano:
„Ochrona zabytków polega z jednej strony na ich inwentaryzacji, z drugiej zaś na zabezpieczeniu. Szczególna odpowiedzialność za ochronę zabytków sztuki kościelnej spoczywa na proboszczach i rektorach kościołów zabytkowych. Postanowienia ustawy państwowej o ochronie zabytków obowiązują ich w sumieniu, gdyż są wyrazem wspólnej troski obywatelskiej o ocalenie patrymonium narodowego, tak bezlitośnie niszczonego przez wojny, pożary, wandalizm i grabieże, a także zaniedbania ze strony osób odpowiedzialnych. Żadnemu proboszczowi nie wolno wszczynać jakichkolwiek działań przy obiekcie zabytkowym bez uzyskania zgody konserwatora diecezjalnego. Konserwacja wymaga kwalifikacji zawodowych i wysokiego poziomu etyki zawodowej. W seminariach duchownych, w ramach wykładów z historii sztuki, należy zaplanować specjalne zajęcia poświęcone konserwacji zabytków sztuki kościelnej. Powinny być one poszerzone o wizyty w pracowniach konserwacji zabytków, aby uświadomić alumnom, jak skomplikowane i kosztowne są specjalistyczne zabiegi, które często nie byłyby konieczne, gdyby przestrzegano zasad ochrony zabytków”.
W ramach struktur instytucji Kościoła w każdej diecezji istnieją referaty do spraw sztuki sakralnej, komisje, wydziały i instytucje stojące na straży ochrony zabytków. Organem wykonawczym biskupa diecezjalnego jest powoływany na urząd diecezjalny konserwator zabytków.
Na przykład w diecezji sosnowickiej pracuje komisja do spraw sztuki sakralnej, stanowiąca organ doradczy biskupa diecezjalnego w kwestiach odnoszących się do sztuki w obrębie miejsc świętych, a więc kościołów i placów przykościelnych, kaplic publicznych oraz cmentarzy. Jak czytamy w statucie, „komisja dba o stosowanie przepisów Kodeksu prawa kanonicznego i prawa liturgicznego, dekretów Stolicy Apostolskiej, instrukcji biskupa diecezjalnego oraz przepisów prawa państwowego odnoszących się do wszystkich dziedzin sztuki sakralnej. W skład komisji wchodzą osoby duchowne i świeckie kompetentne w dziedzinie budownictwa sakralnego i konserwacji zabytków oraz wyposażenia wnętrz. Przewodniczący i członkowie mianowani są przez biskupa diecezjalnego. Konsultorów, którzy biorą udział w niektórych pracach komisji, powołuje przewodniczący komisji. Przewodniczący komisji pełni zarazem funkcję konserwatora diecezjalnego. Konserwator diecezjalny jest delegatem biskupa diecezjalnego reprezentującym go wobec zainteresowanych osób i instytucji oraz świeckich władz konserwatorskich”.
Ustawa o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami nie wyodrębnia zabytków sakralnych jako osobnej grupy zabytków. Włącza je w całości w prawodawstwo państwowe. Nadrzędną instytucją wobec zabytków kościelnych jest więc właściwy wojewódzki konserwator zabytków. Dlatego też działania kościelnych służb konserwatorskich w obszarze ochrony zabytków są podporządkowane państwowemu prawodawstwu i decyzji właściwych instytucji państwowych.
Jak już zostało zauważone, zabytkowe obiekty sakralne i dzieła sztuki kościelnej stanowią znaczącą część dziedzictwa narodowego. Ze względu na wartość artystyczną, historyczną, a także kolekcjonerską należą one – w świetle badań – do grupy zabytków najbardziej narażonych na kradzieże i wandalizm, czego skutkiem są również pożary, wzniecane nierzadko dla zatarcia śladów przestępstwa. Tym bardziej odpowiedzialna w zestawieniu z tymi faktami wydaje się rola administratorów obiektów sakralnych i nadzór nad nimi służby konserwatorskiej i ochrony zabytków.
Obecnie warte przypomnienia są wytyczne zawarte w rozporządzeniu Ministra Kultury z dnia 25 sierpnia 2004 roku w sprawie organizacji i sposobu ochrony zabytków na wypadek konfliktu zbrojnego i sytuacji kryzysowych (Dz.U. nr 212, poz. 2153). W świetle paragrafu 1 ustęp 1 tego dokumentu „ochrona zabytków na wypadek konfliktu zbrojnego i sytuacji kryzysowych polega na planowaniu, przygotowaniu i realizacji przedsięwzięć zapobiegawczych, dokumentacyjnych, zabezpieczających, ratowniczych i konserwatorskich, mających na celu ich uratowanie przed zniszczeniem, uszkodzeniem lub zaginięciem”.
Otwarte pozostaje pytanie: na ile administratorzy obiektów sakralnych i konserwatorzy diecezjalni znają te przepisy i czy wiedzą, jak postępować w czasie konfliktu zbrojnego i sytuacji kryzysowych?
Życie szybko weryfikuje stan wiedzy i gotowość działania. Pożary katedr w ostatnich latach Sosnowcu, Gorzowie czy nawet w Paryżu dają obraz rzeczywistości i uczulają w dobie pokoju, by nie tracić czasu i stosownie się przygotować na każdą ewentualność.
Tekst pochodzi z kwartalnika „Spotkania z Zabytkami” nr 8/2023
Na pewno znajdziecie coś dla siebie!
Haczów lokowano w XIV wieku, a przywilej lokacyjny pod koniec czternastego stulecia potwierdził sam Władysław Jagiełło. Wtedy też po raz pierwszy wspomniano o uposażeniu dla kościoła. W 1624 roku wieś spustoszył tatarski najazd. Przyjęto zatem, że spłonął wówczas i kościół,...
Wzgórze Tumskie, malownicza skarpa wznosząca się nad brzegiem Wisły, jest jednym z symboli miasta i historycznym centrum Płocka. We wczesnym średniowieczu, co potwierdziły badania archeologiczne, znajdowało się tu pogańskie uroczysko – ważny ośrodek religijnego kultu Słowian. W czasach monarchii wczesnopiastowskiej...
Choć w obręb świata chrześcijańskiego ziemie polskie włączone zostały chrztem w 966 roku, rozwój kościelnych instytucji powstępował stopniowo. Przez cały okres średniowiecza swoje siedziby zakładały (zazwyczaj sprowadzane przez władców i książąt) kolejne zakony; jako pierwsi, w XI wieku w Polsce...
