„Tu Polska się zaczęła” lubią przypominać poznaniacy, i mają na to twarde dowody. To obok katedry na Ostrowie Tumskim archeolodzy odkryli dwie dekady temu relikty dawnego palatium Mieszka I i kaplicy jego żony Dobrawy. Sama katedra także pamięta czasy sprzed ponad tysiąclecia. Historia Poznania jest zatem tak długa, jak dzieje państwa polskiego: pierwsza pisemna wzmianka o mieście pochodzi z 970 roku. W dużej mierze ilustracją dziejów miasta są przestrzeń i architektura obszaru uznanego w 2008 r. za Pomnik Historii.
Obszar ten obejmuje jednak nie tylko Ostrów Tumski z reliktami siedziby Mieszka I. Poza nim i sąsiednim Zagórzem składowymi Pomnika są Stare Miasto, czyli dawny Poznań lokacyjny oraz śródmieście, czyli niegdysiejsze przedmieścia włączone do Poznania na początku XIX wieku.
To także dawne miasto Chwaliszewo między Ostrowem Tumskim i Starym Miastem. Wreszcie, Pomnik obejmuje też teren po dziewiętnastowiecznym forcie Winiary, czyli Cytadeli będącej najważniejszym elementem dziewiętnastowiecznych fortyfikacji wokół miasta.
Przestrzeń i architektura tego obszaru są zatem ilustracją bogatej historii Poznania, które na przestrzeni tysiąclecia doświadczyło kilku gwałtownych skoków rozwojowych. Pierwszym było w latach 60. X w. przekształcenie nadwarciańskiej osady w jedną z głównych siedzib władcy państwa Polan (obok Gniezna i Lednogóry). Przez pierwsze trzy stulecia swojego istnienia Poznań rozwijał się właśnie w tym miejscu: na terenie Ostrowa Tumskiego, Zagórza i Śródki – na prawym brzegu Warty.
Najważniejszym zabytkiem Ostrowa jest katedra o preromańskim rodowodzie (X w.), wielokrotnie powiększana i rozbudowywana, otoczona wieńcem bogato zdobionych kaplic. Obecny jej kształt to efekt powojennej rekonstrukcji z wieloma elementami konserwatorskiej kreacji, która z zewnątrz ponownie nadała świątyni gotycki wyraz przełamany barokowymi hełmami wież. Cenny jest też sąsiedni Kościół NMP in Summo o oryginalnym gotyckim kształcie wybudowany częściowo w miejscu Palatium Mieszka I (ślad jego murów uwidacznia instalacja artystyczna).
Stary Rynek i regularna siatka złączonych z nim ulic zachowały zasadniczo swój układ od czasów średniowiecznych.
Istotne są też sąsiednie: psałteria, dawne probostwo katedralne, pałac arcybiskupi, niegdysiejsze kanonie oraz renesansowy gmach Kolegium Lubrańskiego, (dziś: Muzeum Archidiecezjalne). W rezerwacie archeologicznym Genius Loci pod dachem współczesnego budynku widnieją pozostałości dawnych umocnień Ostrowa.
Drugim, najistotniejszym skokiem rozwojowym było przeniesienie miasta przez Przemysła I w 1253 roku na lewy brzeg Warty. Sercem lokowanego na prawie magdeburskim organizmu stał się obszerny kwadratowy rynek wraz ze stojącym na nim ratuszem (od XIII wieku), najpierw mniejszym, gotyckim, powiększonym w latach 1550-1560 przez Jana Baptystę Quadro m.in. o wschodnią część, z renesansową trójkondygnacyjną loggią i Wielką Sienią na pierwszym piętrze.
Stary Rynek i regularna siatka złączonych z nim ulic zachowały zasadniczo swój układ od czasów średniowiecznych. Znacznym przeobrażeniom podlegała jednak ich zabudowa. Największy rozkwit mieszczańskiej architektury kamienicznej nastąpił w XVI wieku, stąd też wytworzony po zniszczeniach II Wojny Światowej obecny wygląd Starego Rynku nawiązuje do tego okresu oraz – częściowo – późniejszych form barokowych i klasycystycznych (nie stroniąc czasem od konserwatorskiej kreacji).
Pośrodku Starego Rynku zobaczyć można dziś także odtworzoną renesansową Wagę Miejską, klasycystyczny Odwach oraz zespół domków budniczych, czyli trzy- lub czterokondygnacyjnych kamieniczek pochodzących z pierwszej połowy XVI wieku, które należały do nieco biedniejszych kupców, nie należących do patrycjatu.
Przy Rynku stoją też dawne rezydencje arystokratyczne: XVI-wieczny pałac Górków i klasycystyczny pałac Działyńskich z XVIII w.
Z panoramy lokacyjnego miasta zniknęły za to jeszcze przed rozbiorami dwie znaczące wieże: zamku królewskiego i miejskiej fary. Oryginalnej wieży zamku nie ma już od XVII w.
Przypomina dziś o niej nowa konstrukcja z 2013 roku, będąca częścią bardzo kontrowersyjnej „odbudowy” zamku. Ta nieudana imitacja zabytku to świadectwo jednego ze współczesnych sposobów upamiętniania przeszłości.
Wieża dawnej fary, czyli kolegiaty św. Marii Magdaleny należała do najwyższych w I Rzeczpospolitej. Śladem po zniszczonej pożarem z 1772 roku świątyni jest dziś plac Kolegiacki i eksponowane na nim relikty archeologiczne. Kościół farny przeniesiono natomiast u schyłku I RP do sąsiedniej, istniejącej do dziś najokazalszej barokowej świątyni miasta, wybudowanej przez jezuitów pod koniec XVII wieku.
Złączone z kościołem zabudowania prowadzonej przez nich szkoły zajmuje dziś Urząd Miasta. W obrębie dawnego lokacyjnego miasta znajdują się dziś jeszcze trzy ważne świątynie z zabudowaniami klasztornymi: gotycka – katarzynek i podominikańska oraz barokowa – franciszkanów.
W znacznym stopniu na Starym Mieście zatarte zostały po 1945 roku świadectwa architektonicznych przekształceń z przełomu XIX i XX wieku. Dawne domy towarowe i kamienice z tego czasu zachowały się jednak częściowo – m.in. przy ul. Wielkiej i Szewskiej, w bliskim sąsiedztwie dawnej dzielnicy żydowskiej. Znaczącą, ale i smutną pamiątką po żydowskiej społeczności jest budynek dawnej okazałej synagogi (1907 r.) na północnych obrzeżach Starego Miasta. Przerobiony podczas okupacji na pływalnię (działała do 2010 r.), stoi pusty i zmienia się w ruinę.
Trzeci skok rozwojowego miasta nastąpił po roku 1793, w którym Prusy przejęły Poznań (II rozbiór) i rozszerzyły go o przedmieścia z istniejącymi do dziś kościołami: Bożego Ciała, św. Wojciecha i św. Marcina (gotyk) oraz Bernardynów i Karmelitów Bosych (barok).
Średniowieczne mury rozebrano (szczątkowo zachowane i zrekonstruowane znajdują się dziś w północno-zachodniej części Starego Miasta), a po zachodniej stronie lokacyjnego organizmu powstało Nowe Miasto (obecne centrum) z zachowaną do dziś strukturą urbanistyczną na czele z placem Wolności i alejami Marcinkowskiego (pierwszą miejską promenadą na ówczesnych ziemiach polskich).
Urbanistyczny rozwój miasta zahamowano jednak szybko decyzją o przekształceniu Poznania w twierdzę (lata 20 XIX w.). Miasto otoczono wałami ziemnymi, fortami i bramami wjazdowymi, a górował nad nim fort Winiary (Cytadela). Większość umocnień rozebrano w pierwszych dekadach XX wieku. Cytadelę, po zniszczeniach z 1945 roku i późniejszych rozbiórkach, zastąpiono w latach 60. XX w. największym miejskim parkiem (z niewielką ilością pofortecznych reliktów mieszczących m.in. muzea oraz cmentarzami: wojennymi i powstańczym).
W rozwijanej od początku XIX w. nowej części Poznania powstał przy placu Wolności pierwszy teatr miejski (1805, dziś po przebudowach: Arkadia) oraz pierwsza publiczna książnica (Biblioteka Raczyńskich, 1830).
Ta ostatnia z fasadą naśladującą wschodnią elewację Luwru stała się najbardziej wartościowym architektonicznie obiektem w tej części miasta. Podobnie, jak wybudowany w 1838 roku hotel Bazar przy ulicy Paderewskiego świadczyła o prężnym działaniu Polaków w zniemczanym mieście. Inne zachowane (czasem po znacznych przekształceniach) znaczące budowle z XIX w. przy al. Marcinkowskiego to gmachy dzisiejszych: Uniwersytetu Artystycznego, Poczty Polskiej, Komendy Policji i Sądu Okręgowego oraz dawny pałac Anderschów. Do tych reprezentacyjnych obiektów dołączył w 1875 r. przy sąsiedniej ul. 27 Grudnia budynek Teatru Polskiego, a w pierwszej dekadzie XX stulecia – gmachy dzisiejszej Biblioteki Uniwersyteckiej (ul. Ratajczaka) oraz Muzeum Narodowego (również w Alejach). Znaczącym dziedzictwem okresu sprzed I Wojny Światowej są też dwa bardzo wartościowe przestrzennie i architektonicznie kompleksy zabudowy przemysłowej: dawna gazownia między Starym Miastem a Wartą (rozwijana od połowy XIX w.) i była rzeźnia miejska przy ul. Garbary (1900 r.).
Dwie ostatnie rewolucje przestrzenne należą już do wieku dwudziestego. Pierwsza, z 1900 roku, to rozszerzenie ściśniętego dotąd fortyfikacjami miasta o nowe dzielnice: Wildę, Łazarz oraz Jeżyce (poza obszarem Pomnika).
Na zachodzie śródmieścia, w pasie po usuniętych wałach i bramach powstało natomiast tzw. Forum Cesarskie wkomponowane w nasyconą zielenią okólną aleję (dziś al. Niepodległości), na które składają się utrzymane w różnych historyzujących stylach reprezentacyjne gmachy (dzisiejsze Collegia Minus, Maius i Iuridicum UAM, Teatr Wielki, Akademia Muzyczna, budynek poczty).
Najokazalszym obiektem założenia, które miało być symbolem niemieckiego panowania nad miastem, jest dawny neoromański zamek cesarski z 1910 r (dziś Centrum Kultury Zamek), który w okresie międzywojennym był jedną z siedzib nowo utworzonego uniwersytetu – instytucji o niezwykle ważnym znaczeniu dla życia i rozwoju miasta w odrodzonej Polsce. Dawne forum nasycono w ostatnim stuleciu dużą ilością znaczących monumentów, na czele z eksponowanymi pomnikami Adama Mickiewicza i Poznańskiego Czerwca 1956 roku.
Ostatnia rewolucja przestrzenna w mieście to efekt zniszczeń z 1945 roku i późniejszej modernizacji centrum. Poza wspomnianą rekonstrukcją Starego Miasta (zniszczonego w ponad 55 proc.) i utworzeniem parku Cytadela wspomnieć trzeba o uzupełnieniu zrujnowanego śródmieścia nową konsekwentną zabudową placów: Wielkopolskiego i Ratajskiego w stonowanej socrealistycznej konwencji.
Czasy powojenne to również udane budynki i „plomby” modernistyczne, które zastąpiły przedwojenne kamienice na czele z dawnym domem towarowym Okrąglak (1955).
Istotne są też gmach Urzędu Wojewódzkiego i Collegium Novum UAM z lat 60. XX wieku.
Kontrowersyjnym świadectwem nieukończonej modernizacji z lat 60. i 70. XX w. są natomiast kompleksy wieżowców przy ulicach Święty Marcin i Piekary oraz niskie budynki Galerii Miejskiej Arsenał i Wielkopolskiego Muzeum Wojskowego pośrodku Starego Rynku.
Jednoznacznie szkodliwą ingerencją w tkankę Starego Miasta i Ostrowa Tumskiego jest natomiast trasa szybkiego ruchu, która brutalnie rozcięła te historyczne obszary. Ostatnie dekady (po 1990r.) zaowocowały na obszarze Pomnika Historii nie tylko „odbudową” zamku królewskiego, ale też spektakularnym połączeniem historycznej i nowej tkanki w kompleksie handlowym Stary Browar oraz interesującymi uzupełnieniami Starego Miasta (m. in. hotel PURO i biurowiec Za Bramką) oraz śródmieścia: (m.in. nowe skrzydło Biblioteki Raczyńskich). Od 2017 roku trwa natomiast kompleksowa rewaloryzacja przestrzeni ulic śródmieścia w ramach tzw. Projektu Centrum.
Na pewno znajdziecie coś dla siebie!
Fotografie Henryka Makarewicza [1917-1984] i Wiktora Pentala [1920-2013] to wielopłaszczyznowy zapis pierwszych lat Nowej Huty [1949- 1970], miasta pomyślanego i realizowanego jako całościowy koncept architektoniczny i społeczny.
Podczas, gdy domy współczesnych elit słyną raczej z surowego designu oraz ogrodów o formach naturalistycznych, to w przeszłości podobny minimalizm oznaczał jedynie biedę. Regułę tę z całą pewnością stosował Konstanty Zamoyski, realizując kolejną siedzibę arystokratycznego rodu w zacisznej Kozłówce. Ponad...
Takie miasta uwielbiam. Najpierw rzuca się w oczy szeroko rozlana na mapie błękitna plama Zalewu Kamieńskiego, z którego wrasta cypel pokratkowany uliczkami wytyczonymi jeszcze w średniowieczu, i zgodnie ze zwyczajem wieków średnich – okolony pierwotnie murami oraz fosą, po której...
