Najlepiej zachowana w Europie osada przemysłowa z przełomu XIX i XX wieku nazwę zawdzięcza pierwszemu dyrektorowi Philippe’owi de Girardowi, francuskiemu wynalazcy, a budowę mieszkań dla robotników i większości zaplecza socjalnego – Karolowi Dittrichowi. Głównym budynkiem kompleksu była największa swego czasu przędzalnia lnu na ziemiach polskich.
W skład osady fabrycznej w Żyrardowie wchodzi ogromna przędzalnia z otoczeniem, takim jak: dawny plac targowy, domy tkaczy z drewnianymi budynkami gospodarczymi ze schodami i galeryjkami, dom wielorodzinny, budynek magistratu, szpital, pralnia i łaźnia, resursa z budynkiem dawnej kręgielni, wille dyrektorów fabryki, pałacyk Tyrolski, zwany Strasznym Dworem, wozownia straży pożarnej, budynek dawnej Szkoły Policyjnej, stołówka zakładowa z początku XX wieku, kantor zakładowy, ochronka, przytułek dla starców i kilka szkół. Budynki pozafabryczne powstały głównie staraniem Karola Dittricha juniora, syna twórcy potęgi zakładów żyrardowskich.
Karol August Dittrich był niemieckim kupcem, który wraz z Karolem Hiellem w 1857 roku odkupił zakłady żyrardowskie. Karol Dittrich junior, świetnie wykształcony w Niemczech, po dwóch latach praktyki w tkalni w Anglii, jeszcze za życia ojca, w latach 70. XIX wieku zaczął kierować zakładem, finansował służące robotnikom instytucje, jak biblioteka, szkoła, szpital, ochronka. Ogromne darowizny przekazał także na żyrardowski kościół farny pw. Matki Bożej Pocieszenia.
Doprowadził w 1885 roku do przekształcenia fabryki w Towarzystwo Akcyjne Zakładów Żyrardowski Hielle i Dittrich. Pozostawało ono pod jego zarządem, rozbudowując nie tylko część produkcyjną, ale i zaplecze socjalne, które uchodzi za szczytowe osiągnięcie, modelowy przykład osady fabrycznej końca XIX wieku.
Do początków Żyrardowa trzeba się jednak cofnąć o siedemdziesiąt lat. W 1829 roku Tomasz, Jan i Henryk Łubieńscy, Józef Lubowidzki i Karol Scholtz założyli firmę Karol Scholtz i Spółka, która w następnym roku na należących do braci Łubieńskich terenach wsi Ruda Guzowska rozpoczęła budowę fabryki lnu pod kierunkiem Philippe’a de Girarda. Prace te przerwało powstanie listopadowe, w które Girard się mocno zaangażował, przy produkcji broni i amunicji.
Budynki zakładów lniarskich zaprojektował warszawski architekt Jan Jakub Gay. Zakłady uruchomiono w listopadzie 1833 roku, a ich sercem była ogromna mechaniczna przędzalnia lnu.
Największa i najnowocześniejsza w Królestwie Polskim Żyrardowska Fabryka Wyrobów Lniarskich była ciągle rozbudowywana, w latach 60. XIX wieku oprócz czterokondygnacyjnej mechanicznej przędzalni w jej skład wchodziły parterowa mechaniczna tkalnia, bielnik (miejsce bielenia i uszlachetniania płótna), drukarnia oraz 200 warsztatów tkackich w domach tkaczy zamieszkałych na terenie osady.
A rekrutowali się oni z różnych stron – od Śląska, Czech i Moraw, po miejscowych, którzy zdobywali przeszkolenie w fabryce.
Choć w budynkach mieszkalnych dla pracowników fabryki nie było kanalizacji, wodę czerpano z ulicznych studni, a ustępy znajdowały się na podwórzu, i tak zabudowa ta w tym okresie uchodziła za wyjątkowo nowoczesną dla robotników.
Mieszkalna część osady fabrycznej została ulokowana po wschodniej stronie drogi z Mszczonowa do Wiskitek. Po zachodniej, do granicy, jaką wyznaczała rzeka Pisia Gągolina, rozmieszczono budynki produkcyjne. Zabudowa mieszkalna ciągnęła się wzdłuż osi prostopadłej do wspomnianej drogi, zaczynając się przy bramie głównej zakładów. Tworzyła ją siatka przecinających się pod kątem prostym ulic.
Na wygląd osady wpłynęło zastosowanie jednolitego budulca – nietynkowanej czerwonej cegły, przy czym budynki były zróżnicowane pod względem wielkości i wykończenia elewacji. Robotnicy mieszkali w jedno- lub dwukondygnacyjnych budynkach, w jedno- lub dwuizbowych mieszkaniach. W tzw. Familijaku były, oprócz oddzielnych mieszkań, także wieloosobowe sale. Choć w budynkach mieszkalnych dla pracowników fabryki nie było kanalizacji, wodę czerpano z ulicznych studni, a ustępy znajdowały się na podwórzu, i tak zabudowa ta w tym okresie uchodziła za wyjątkowo nowoczesną dla robotników. Przy domach powstawały też charakterystyczne drewniane szopy z galeryjką, z których kilka zachowało się do naszych czasów. Kadra kierownicza i właściciele zakładu mieszkali w dzielnicy willowej położonej najbliżej fabryki. Centrum osady był rynek (plac targowy) z budynkami magistratu, Domem Ludowym dla robotników szkołą i ochronką dla dzieci, a także dwoma kościołami – katolickim i ewangelickim.
Świątynia pw. Matki Bożej Pocieszenia jest jednym z największych kościołów Mazowsza. Jej projekt, wzorowany na kościele Wotywnym w Wiedniu, wykonał Józef Pius Dziekoński. Wybudowana w latach 1900–1903 świątynia ma dwie ażurowe wieże pnące się na wysokość 70 m. Zdobią ją witraże projektu Józefa Mehoffera. Na skraju miejskiego parku znajduje się eklektyczny pałacyk Karola Dittricha juniora z końca XIX wieku, w którym dziś mieści się Muzeum Mazowsza Zachodniego.
Tekst pochodzi z książki „Pomniki Historii”, wydanej przez wydawnictwo AA, Kraków 2022.
Na pewno znajdziecie coś dla siebie!
Ten jeden z najcenniejszych zabytków województwa podlaskiego trwa niewzruszenie w krajobrazie miasta od pięciuset lat, stanowiąc do dzisiaj ważny ośrodek życia duchowego społeczności prawosławnej regionu. Klasztor (dalej zwany monasterem) przyciąga rokrocznie tysiące turystów, równolegle jest miejscem kultu i siedzibą lokalnej...
Przyjęcia, polowania, pikniki i uroczyste kolacje odbywały się w pałacach w Ostromecku regularnie. Pamięć o nich przechowują sala balowa, przestronne jadalnie z widokiem na park oraz stara kuchnia mieszcząca się w przyziemiu. Popękana posadzka w kolorze bieli i błękitu świadczy...
Od 10 do 19 maja w kinach Warszawy, Wrocławia, Gdyni, Katowic, Poznania, Bydgoszczy i Łodzi oraz od 21 do 3 czerwca w innych miastach i online będzie trwała 21. edycja festiwalu filmów dokumentalnych Docs Against Gravity. Miłośnicy dokumentów będą mogli...
