Miejscowi i przyjezdni w knajpach pod nieczynnym Hotelem Forum. Kraków, lipiec 2024 r.
Fot. Marcin Banaszakiewicz / Forum

Recenzje

Kraków na cmentarzu mitów

Recenzje

Agnieszka Warnke5 min. czytania

31 marca 2025

„Kraków jest trudny. Jest jak sklep z porcelaną, po którym każdy, kto nie jest stąd, porusza się jak słoń” – porównuje w swojej książce Rafał Matyja, politolog i publicysta urodzony w Warszawie. Jak sam przyznaje, w stolicy Małopolski nie spędził nawet jednej dziesiątej dorosłego życia.

Tę niedogodność uznaje jednak za atut, pozwalający spojrzeć na miasto z zewnątrz, a tym samym dostrzec i wyjaśnić kilka spraw oczywistych tylko dla miejscowych.

„Kraków można polubić na własnych warunkach albo się z nim męczyć”

– kontynuuje autor i nie sposób oprzeć się wrażeniu, że stwierdzenie to dotyczy także samej lektury jego dzieła.

Matyja musiał odziedziczyć gen XIX-wiecznego flâneura, który niespiesznie przechadzał się ulicami miasta przypominającego labirynt, a rozwinięty zmysł obserwacji wykorzystywał do ostrej – i zwykle słusznej – krytyki społeczeństwa. Kroczący tłum był dla niego czymś w rodzaju spektaklu, maskarady. On sam, będąc widzem, zachowywał dystans, sceptycyzm w ocenie zjawisk. Postrzegano go jako niecierpliwego artystę, samotnego filozofa, wyrafinowanego estetę, detektywa, wreszcie inteligentnego komentatora. W książce „Kraków – miasto zero” mamy co prawda spacer nie tyle po mieście, ile po krakowskiej nekropolii, a także tłum nieożywiony, ale poza tym wszystko się zgadza.

Rewers miasta

Nasz współczesny flâneur spaceruje więc po cmentarzu będącym projektem oświeceniowym i politycznym jednocześnie. Widzi go jako labirynt kwater i nienazwanych alejek, gąszcz imiennych i bezimiennych historii oraz znaczeń. „Cmentarz Rakowicki jest (…) wielką księgą podpowiedzi. Zbiorem pierwszych stron książek, początków akapitów, intrygujących pytań” – zapewnia Matyja. Swoją strukturą przypomina więc „Ogród o rozwidlających się ścieżkach” Jorgego Luisa Borgesa, a ściślej mówiąc – Bibliotekę Babel z tysiącami katalogów, książkami wypełnionymi wszystkimi możliwymi kombinacjami znaków alfabetu. Krakowska nekropolia jest właśnie takim centrum wszechświata, do którego prowadzą i z którego odchodzą setki ścieżek interpretacyjnych:

„Lepiej już rozumieć cmentarz jako labirynt, bo jest to metafora poszukiwań, które mogą kończyć się ślepym korytarzem. Prowadzącym donikąd, tylko potęgującym zmęczenie. I cieszyć się, ilekroć wychodzimy z labiryntu z jakąś zdobyczą, jakąś wiedzą, która była skazana na zatracenie”.

Matyja czyta przestrzeń jak otwartą księgę przez inskrypcje nagrobne. Układ kwater jest dla niego odzwierciedleniem dawnej i obecnej hierarchii społecznej, cmentarne reguły – echem kapitalizmu i powidokiem nowoczesności. Pamięć? Ona jest w tej narracji marginalna. Od przeszłości zapamiętanej, wyuczonej ważniejsza wydaje się ta przemilczana, wstydliwa, uwierająca.

Chcesz być na bieżąco z przeszłością?

Fot. Piotr Wojnarowski / Forum

Cmentarz to „rewers miasta”, a miasto „wymaga opowieści”.

O tej najstarszej, reprezentacyjnej nekropolii Krakowa próbowali opowiedzieć już inni: Karolina Grodziska-Ożóg (m.in. „Cmentarz Rakowicki w Krakowie”), Aleksander Krawczuk („Opowieści o zmarłych”) czy Stanisław Cyrankiewicz (autor pierwszego przewodnika po krakowskich cmentarzach). Zdaniem Matyi współczesne przewodniki po miejscach spoczynku są albo rzetelne i aktualne, albo „nieco bardziej bałaganiarskie, subiektywne, czasami bez dających się odczytać kryteriów selekcji”. „Kraków – miasto zero” zdecydowanie należy do tej drugiej kategorii. Gatunkowo publikacja ta leży gdzieś między esejem a felietonem, studium a gawędą. Autor konsekwentnie prezentuje własny punkt widzenia (co wcale nie znaczy, że inni nie mogą go podzielać), niekiedy zapętla wątki (ratuje go jedynie względna chronologia dziejów miasta) i łatwo się pogubić w natłoku myśli (nieraz banalnych, kiedy indziej – całkiem trafnych, choć niekoniecznie odkrywczych). W tym szaleństwie jest zapewne metoda, choć trzeba się porządnie zmęczyć, zanim się ją odkryje.

Fot. Radek Jaworski / Forum

Więcej niż zero

Kraków został określony mianem „miasta zero” rozumianym jako punkt wyjścia do badań nad każdą inną metropolią w kraju. Ale to tylko jedno, najprostsze wyjaśnienie tego pojęcia. Matyja zwraca uwagę, że

Tym samym przedłużył czas panowania ziemiaństwa, a niektóre wartości przetrwały nawet okres PRL. Co więcej, jest to miasto paradoksów: oficjalnie odcina się od socjalizmu i kapitalizmu, a nieoficjalnie „chętnie czerpie z obu porządków”. Żyje w kilku epokach jednocześnie. W dodatku odwróciło się tyłem do kilku dekad przeszłości powojennej. Kultywuje to, co wygodne, chlubne (jak Piwnica pod Baranami), jednak wymazuje z pamięci – i przewodników cmentarnych – nazwiska kolejnych prezydentów. Jest konserwatywne i hermetyczne, nie potrafi lub nie chce integrować ani społeczności (krakusów z dziada pradziada z przyjezdnymi), ani tkanki miejskiej (historycznego centrum z nowymi dzielnicami). Nieco parafrazując Matyję, można ująć to metaforycznie: Kraków zgrabnie pomija wczoraj, a żyje w zmitologizowanym i upiększonym przedwczoraj. (…)