Wybudowany w średniowieczu w Pelplinie na Kociewiu przez cystersów ogromny kościół klasztorny zdobią wspaniałe sklepienia gwiaździste i kryształowe oraz ołtarz główny z arcydziełem gdańskiego malarza Hermana Hana – Koronacja Najświętszej Marii Panny. Świątynia, po bazylice Mariackiej w Gdańsku największy gotycki ceglany kościół w Polsce, od XIX w. jest katedrą – niegdyś diecezji chełmińskiej, obecnie pelplińskiej.
Niewielki Pelplin położony na południe od Tczewa jest stolica jednej z większych polskich diecezji. Diecezja pelplińska została ustanowiona w 1992 roku jako spadkobierczyni istniejącej dawniej diecezji chełmińskiej.
Tutejszy kościół pocysterski stał się katedra diecezji chełmińskiej w 1824 roku. Wybrano go na główną świątynię biskupstwa ze względu na wielowiekowa historie i role, jaka opactwo cysterskie w Pelplinie odegrało na tych terenach.
Ziemie nazwane później Kociewiem przemierzał już św. Wojciech. Jego misja chrystianizacyjna skończyła się wraz z męczeńska śmiercią, która poniósł niedaleko Elbląga.
Szerzenie Ewangelii, zaprowadzanie zdobyczy kultury i cywilizacji podjęli cystersi, którzy w 1258 roku otrzymali nadanie od księcia Sambora we wsi Pogódka. Ostatecznie osiedli w Pelplinie, gdzie przybyli z klasztoru w Doberan w Meklemburgii w 1276 roku na zaproszenie księcia Mszczuja II, który dwa lata wcześniej podarował im te wieś oraz ziemie między rzekami Wierzyca, Janka i Wegiermuca.
Cystersi pod przewodem pierwszego pelplińskiego opata, Wernera, najpierw wznieśli zabudowania klasztorne ustawione w czworobok. Na przełomie XIII i XIV wieku wybudowali wolno stojące oratorium, a w XIV stuleciu przy północnym skrzydle klasztoru rozpoczęli budowę monumentalnej świątyni Wniebowzięcia NMP.
Trójnawowa bazylika na planie krzyża łacińskiego, mierząca 84 m długości, 30 m szerokości i 26 m wysokości, została ukończona w 1557 roku, ale konsekracja odbyła się już w 1472 roku.
Największe zmiany w wystroju świątyni nastąpiły w pierwszych dekadach XVII w. Opat Leonard Rembowski II ufundował wielopiętrowy ołtarz główny. W centrum bogato rzeźbionej drewnianej konstrukcji widnieje arcydzieło gdańskiego malarza Hermana Hana – Koronacja Najświętszej Marii Panny z 1624 r. Wysoki na 25,5 m ołtarz jest największym tego typu renesansowym obiektem w Europie. Obraz mierzy ok. 5 m wysokości. Koronę na głowę Maryi nakładają wszystkie Osoby Trójcy Świętej: Bóg Ojciec, Jezus Chrystus i Duch Święty w postaci gołębicy.
Cześć oddają im rzesze aniołów i chóry świętych, wśród adorantów zostali sportretowani cesarz Ferdynand II i król Zygmunt III Waza oraz wielu dostojników z tamtych czasów, a także tłum szlachty otaczającej sylwetę pelplińskiego kościoła.
Powyżej tego obrazu znajduje się jeszcze jedno dzieło Hana – Wizja św. Bernarda. Oprócz ołtarza głównego i imponujących sklepień (gwiaździstych w nawie głównej, kryształowych i sieciowych w transepcie) wzrok przykuwają w katedrze bogato rzeźbione stalle i aż 22 ołtarze boczne, a na zewnątrz warto zwrócić uwagę na kunsztowny portal północny o wyjątkowo obfitej dekoracji rzeźbiarskiej.
Obrazy do krużganków klasztornych wykonał inny znany gdański malarz, Andreas Stech, wśród nich jest namalowana w 1675 roku „Fundacja klasztoru w Pogódkach w 1258 roku”.
Długa historia zamożnego cysterskiego opactwa zakończyła się w 1823 roku wraz z kasatą klasztoru. Prace renowacyjne pod koniec XIX w. zachowały charakter stylowy poszczególnych etapów budowy i wyposażenia świątyni – od gotyckich przez renesansowe po barokowe i rokokowe.
Dziś w zabudowaniach poklasztornych mieści się Wyższe Seminarium Duchowne. Początkowo, od 1836 roku istniała tu szkoła przykatedralna, która z biegiem czasu przeobraziła się w znane z wysokiego poziomu nauczania i patriotycznej polskiej atmosfery gimnazjum Collegium Marianum.
W czasie tragicznej „krwawej jesieni pelplińskiej” w 1939 roku hitlerowcy wymordowali 24 (niemal wszystkich) kapłanów nauczycieli Collegium. W zabudowaniach klasztornych umieścili areszt, w którym torturowano przesłuchiwanych więźniów, a katedrę uczynili siedzibą szkoły policyjnej. Pod koniec wojny kompleks nie uległ zniszczeniu.
W czasie tragicznej „krwawej jesieni pelplińskiej” w 1939 roku hitlerowcy wymordowali 24 (niemal wszystkich) kapłanów nauczycieli Collegium.
W 1965 roku katedra pelplińska otrzymała godność bazyliki mniejszej.
Skarby dawnego cysterskiego opactwa można podziwiać w Muzeum Diecezjalnym mieszczącym się na terenie kurii biskupiej. Do najcenniejszych eksponatów należy jeden z 48 zachowanych na świecie egzemplarzy Biblii Gutenberga, pierwszego wydrukowanego za pomocą ruchomych czcionek dzieła (1452–1455).
Wśród pereł kolekcji muzealnej jest także wyjątkowa organowa Tabulatura Pelplińska z XVII wieku, a oprócz nich wybitne dzieła sztuki sakralnej, zwłaszcza średniowiecznej.
Tekst pochodzi z książki „Pomniki Historii”, wydanej przez wydawnictwo AA, Kraków 2022.
Ciekawostka: Od 1999 roku w murach katedry odbywa się Międzynarodowy Festiwal Muzyki Organowej.
Na pewno znajdziecie coś dla siebie!
Ten jeden z najcenniejszych zabytków województwa podlaskiego trwa niewzruszenie w krajobrazie miasta od pięciuset lat, stanowiąc do dzisiaj ważny ośrodek życia duchowego społeczności prawosławnej regionu. Klasztor (dalej zwany monasterem) przyciąga rokrocznie tysiące turystów, równolegle jest miejscem kultu i siedzibą lokalnej...
Przyjęcia, polowania, pikniki i uroczyste kolacje odbywały się w pałacach w Ostromecku regularnie. Pamięć o nich przechowują sala balowa, przestronne jadalnie z widokiem na park oraz stara kuchnia mieszcząca się w przyziemiu. Popękana posadzka w kolorze bieli i błękitu świadczy...
Wojenna tułaczka Teresy Żarnower od 1940 od 1945 roku przez Paryż, Lizbonę i Toronto do Nowego Jorku stała się dla niej tym, o czym pisał Andrzej Turowski: podróżą do końca nowoczesności...
