- z czyjej fundacji kaplicy Trójcy Świętej powstała rusko-bizantyjska polichromia
- kto zdecydował o odbudowie lubelskiego zamku w stylu neogotyckim i przeznaczeniu go na więzienie
- co znajduje się w najwyżej położonym punkcie widokowym w Lublinie
- gdzie król Zygmunt August wraz z dostojnikami i szlachtą odśpiewał dziękczynne Te Deum laudamus po zaprzysiężeniu Unii Lubelskiej
Położenie Lublina w średniowieczu w centralnej części Królestwa Polskiego zadecydowało o jego roli jako ważnego ośrodka politycznego, handlowego, religijnego i kulturalnego. Tu zwoływano sejmy i w na jednym z nich, w 1569 r. uchwalono doniosły akt – unii powołującej do życia Rzeczpospolitą Obojga narodów, spajającą w jeden organizm państwowy Polskę i Wielkie Księstwo Litewskie.
Tu też ulokowano Trybunał Koronny dla Małopolski. To znaczenie Lublina znalazło odzwierciedlenie w harmonijnie rozwijającej się tkance miejskiej, z apogeum w dobie renesansu.
Baśniowy zamek
Początki Lublina sięgają VI w., gdy na wzgórzu Czwartek istniała osada handlowa – do dziś u jego stóp istnieje targowisko sięgające tradycją średniowiecznych jarmarków odbywających się co czwartek. Ta część, z najstarszym w mieście, wedle tradycji sięgającym czasów Mieszka I kościołem św. Mikołaja i soborem prawosławnym Przemienienia Pańskiego, znajduje się poza granicami obszaru ustanowionego pomnikiem historii, gdyż nie objęła go lokacja Lublina, bowiem miasto założono w 1317 roku na prawym brzegu Czechówki.
Od XII wieku górował tam na wzgórzu drewniany gród, siedziba kasztelana. W XIII stuleciu w jego obrębie powstał murowany donżon – cylindryczna wieża obronno-mieszkalna. Za panowania Kazimierza Wielkiego, w XIV wieku na wzgórzu wyrósł zamek, który strzegł świeżo lokowanego miasta.
Dzisiejszy zamek, o nieco baśniowym wyglądzie, nie przypomina tamtej gotyckiej warowni. W renesansową, godną królów siedzibę przekształcił go w pierwszej połowie XVI w. Zygmunt Stary. Wojny, które pustoszyły Rzeczpospolitą sto lat później, nie ominęły również Lublina – zrujnowały królewską warownię, przetrwała jedynie romańska wieża i kaplica zamkowa. Z polecenia Stanisława Staszica na pozostałościach zamku w latach 1823–1826 stanął nowy gmach o neogotyckim kształcie, przeznaczony na więzienie dla przestępców kryminalnych.
W czasie II wojny światowej miejsce to okryło się ponurą sławą za sprawą więzienia Gestapo, w którym przesłuchiwano i mordowano m.in. członków ruchu oporu. Potem przez 10 lat, do 1954 roku, było to osławione więzienie komunistyczne, gdzie poddawano torturom i zabijano w egzekucjach więźniów politycznych. Dziś stanowi siedzibę Muzeum Narodowego w Lublinie.
Najstarsza z kolei część – romański donżon – na parterze mieści wystawę poświęconą martyrologii więźniów, a na szczycie przygotowano taras widokowy.
W Lublinie zachował się historyczny układ urbanistyczny z rynkiem, klasycystycznym starym ratuszem, którego początki sięgają XIV wieku, będącym od 1578 roku siedzibą Trybunału Koronnego, fragmentem murów obronnych, domami z XVI–XIX wieku oraz wieloma budowlami sakralnymi. Formą ochrony jako pomnik historii objęte są Stare Miasto, Śródmieście i zamek.
Posiedzenia Trybunału Głównego Koronnego, najwyższego sądu dla szlachty z Małopolski (dla Wielkopolski i Mazowsza mieścił się w Piotrkowie Trybunalskim) odbywały się w ratuszu o początkach sięgających XIV wieku. Jego obecny kształt jest wynikiem przebudowy gmachu przez architekta królewskiego Dominika Merliniego w latach 80. XVIII wieku. Dziś mieści Pałac Ślubów, Muzeum Historii Ratusza i Trybunału Koronnego oraz wejście do Lubelskiej Trasy Podziemnej.
Najcenniejszą częścią zamku jest kaplica Trójcy Świętej zdobiona rusko-bizantyjską polichromią z 1418 roku fundacji Władysława Jagiełły.
Tworzą ją połączone korytarzami piwnice staromiejskich kamienic, piwnica-winiarnia i loch więzienny pod ratuszem. Na trasie przygotowano makiety obrazujące rozwój przestrzenny miasta w dawnych wiekach i multimedialną, ruchomą makietę wielkiego pożaru Lublina z 1719 roku.
Renesans lubelski
W zamożnym mieście powstawały coraz okazalsze kamienice, od czasów renesansu wieńczone attykami, zdobione piękną kamieniarką i dekoracją sgraffitową.
Najefektowniejsza jest kamienica Konopniców, zbudowana w latach 1597–1614, o bogatych obramieniach okien. Niewiele ustępuje jej wzniesiona przed 1540 roku kamienica Lubomelskich, w której częściowo zachowały się renesansowe polichromie. Kamienica Klonowica ozdobiona jest medalionami z wizerunkami literatów związanych z miastem. Po drugiej stronie Starego Miasta wznosi się okazała Brama Krakowska, pozostałość po murach miejskich z XIV wieku, wzniesiona po niszczycielskim najeździe Tatarów z 1341 roku. Dziś w charakterystycznym budynku bramnym, przebudowanym najpierw w stylu renesansowym, a następnie w XVIII wieku w barokowym, mieści się Muzeum Historii Miasta Lublina.
Po pożarze miasta w 1575 roku wiele świątyń zostało przebudowanych w duchu tzw. renesansu lubelskiego. Spośród zabytków sakralnych wyróżnia się katedra (dawna świątynia jezuicka) oraz kościoły klasztorne, m.in. dominikański pw. św. Stanisława Biskupa.
Archikatedra św. Jana Chrzciciela i św. Jana Ewangelisty została zbudowana jako kościół klasztorny jezuitów w latach 1586–1625, na podstawie projektów Jana Marii Bernardoniego i Józefa Brizio. Towarzyszyły jej obszerne zabudowania kolegium jezuickiego. Po kasacie Towarzystwa Jezusowego w 1773 roku kompleks przejęli trynitarze, jednak za ich czasów popadł w ruinę, do takiego stopnia, że w ostatnich latach XVIII wieku świątynia pełniła funkcję spichlerza. Gdy w 1805 roku została powołana diecezja lubelska, dawny kościół jezuitów ustanowiono jej katedrą i rozpoczęła się jego odbudowa, w 1821 roku dodano do niej klasycystyczny portyk zaprojektowany przez Antoniego Corazzia.
Najważniejsze zabytki Lublina (GALERIA)
Dawną furtę klasztorną, podwyższoną w 1627 roku do roli dzwonnicy, przekształcono w stylu neogotyckim – dziś w Wieży Trynitarskiej, dawnej dzwonnicy katedralnej, najwyżej położonym punkcie widokowym w Lublinie, mieści się Muzeum Archidiecezjalne Sztuki Religijnej.
Z kolei w olśniewającym barokowym przepychem wnętrzu katedry można zwiedzić zakrystię akustyczną, skarbiec oraz krypty.
Wśród licznych kościołów Starego Miasta i Śródmieścia szczególna uwaga należy się jednej z najstarszych lubelskich świątyń, kościołowi Dominikanów. Bazylikę pw. św. Stanisława Biskupa ufundował dla przybyłych do Lublina w XIII wieku dominikanów król Kazimierz Wielki w 1342 roku. Wywodzący się z tego zakonu biskup Andrzej przywiózł tu w 1420 roku relikwie Krzyża Świętego. Był to największy z fragmentów Krzyża, jakie znajdowały się w polskich relikwiarzach, i trzeci co do wielkości na świecie.
Po odbudowie świątyni dominikańskiej z pożaru, który strawił ją w 1575 r., relikwie umieszczono w kaplicy Tyszkiewiczów. W lutym 1991 roku nieznani sprawcy zrabowali ten cenny skarb. W kościele pozostał niewielki, ułamany podczas konserwacji relikwiarza, fragment.
W dobie renesansu, w czasie uchwalania unii lubelskiej największym z kościołów Lublina był należący wówczas do bernardynów kościół pw. Nawrócenia św. Pawła. Właśnie w tej świątyni, wybudowanej pod koniec XV wieku, król Zygmunt August wraz z dostojnikami i szlachtą odśpiewał dziękczynne Te Deum laudamus po zaprzysiężeniu unii.
Tekst pochodzi z książki „Pomniki Historii”, wydanej przez wyd. AA, Kraków 2022
Czytaj też na portalu Zabytek.pl
