Przed I wojną światową Austriacy obwarowali Przemyśl, tworząc ogromną twierdzę pierścieniową na jego przedpolach. Fortyfikacje otaczały miasto podwójnym pierścieniem fortów, w ich budowie i uzbrojeniu wykorzystano najnowsze osiągnięcia ówczesnej techniki wojskowej. Umocnienia wokół Przemyśla są znakomitym przykładem rozwoju tzw. austriackiej szkoły fortyfikacyjnej od połowy XIX w. po I wojnę światową.
Od czasu, gdy po rozbiorach Przemyśl znalazł się w rękach Austriaków, powstawały tu umocnienia zabezpieczające Bramę Przemyska od strony wschodniej. W połowie XIX w. był to obóz warowny, a w 1871 roku zaczęto wznoszenie twierdzy pierścieniowej.
Dyrektorem Budowy Fortyfikacji w Przemyślu został szwajcarski inżynier Daniel Salis-Soglio, absolwent cesarskiej Akademii Inżynierii, który swoim sukcesom w dziedzinie planowania i stawiania budowli militarnych zawdzięczał w armii awans w 1879 r. na stopień marszałka polnego. Podwójny pierścień fortów odegrał ważna role podczas zmagań wojsk rosyjskich i austriackich w trakcie I wojny światowej. Po wybuchu Wielkiej Wojny twierdzy broniło 128 tys. żołnierzy austriackich, dysponujących ponad 1000 dział. Trzecia pod względem wielkości w ówczesnej Europie twierdza (po Antwerpii i Verdun) stała się obiektem trzech oblężeń.
Pierwsze, podjęte przez wojska rosyjskie 17 września 1914 roku, zakończyło się ich porażką i 10 tys. poległych i rannych.
Drugie Rosjanie rozpoczęli 5 listopada tego samego roku i trwało ono do marca 1915 roku. Po nieudanej próbie przedarcia się przez otacząjące Przemyśl carskie oddziały, Austriacy 22 marca wysadzili forty, działa oraz mosty na Sanie i następnego dnia skapitulowali. Już w maju rozpoczęło się oblężenie zdobytej przez Rosjan twierdzy przez połączone siły austriacko-węgierskie i niemieckie. 3 czerwca 1915 roku twierdza została zdobyta.
W toku oblężeń dochodziło też do prób odsieczy. W walkach brały udział setki tysięcy żołnierzy kilkunastu narodowości, w tym rzesze Polaków po obu stronach frontu. Od czasu zwycięskiego przejęcia przez Austrie zniszczone pozostałości twierdzy podlegały dalszej dewastacji, części murowane były rozbierane jako materiał budowlany. Obecnie dzięki zabezpieczeniu pozostałości fortów i przygotowaniu turystycznych tras fortecznych twierdza stała się atrakcja południowo-wschodniej Polski. W najlepszym stanie przetrwał trzon twierdzy i rozbudowany system dróg fortecznych.
W chwili wybuchu wojny zewnętrzny pierścień twierdzy liczył 45 km, składał się z 17 fortów głównych, 14 działobitni, dwóch linii okopów, dodatkowo osłanianych przez szeregi zasieków, pola minowe, rowy przeciwpiechotne.
Wewnętrzny pierścień, rdzeń twierdzy, obejmował 21 fortów.
Najciekawszy i najlepiej przystosowany do zwiedzania jest fragment należącego do zewnętrznego pierścienia Fortu XIII w Bolestraszycach, położonych 6 km na wschód od centrum Przemyśla.
Fort XIII „San Rideau” (Osłona Sanu) wybudowali Austriacy dla ochrony linii Sanu oraz drogi i linii kolejowej Kraków–Przemyśl. Ogromna trzykondygnacyjna konstrukcja została wysadzona w powietrze w 1915 roku. Przeznaczony po II wojnie światowej do likwidacji fort ocalał dzięki temu, że uznano go w latach 60. za zabytek architektury militarnej. Zwiedzać można korytarz z zapadniami, zachował się też w dobrym stanie tzw. mur Carnota, czyli ceglany mur z otworami strzelniczymi.
Z fortem „San Rideau” związana jest niesamowita historia.
Gdy w 1923 roku prowadzono w forcie prace rozbiórkowe, po sforsowaniu żelaznych drzwi w podziemiach robotnicy zobaczyli skrajnie wychudzonego, niemal nagiego człowieka, oplatanego długimi siwymi włosami. Niektórzy myśleli, że to duch. Jak wynikało z odnalezionego pamiętnika, miał to być jeniec rosyjski, o którym zapomniano podczas wysadzania twierdzy. Przeżył w zamknięciu osiem lat dzięki zapasom żywności i wody w podziemnym magazynie. Następnej nocy po uwolnieniu Rosjanin zmarł w szpitalu.
Inne ciekawe, dość dobrze zachowane forty, dostępne dzięki wytyczonym szlakom turystycznym, to pancerny Fort IX „Brunner” w pobliżu miejscowości Ujkowice, zbudowany w latach 1892–1894 i nazwany na cześć jego projektanta, austriackiego inżyniera, Moritza von Brunnera.
Jednym z większych jest położony tuż przy granicy państwa pancerny Fort XV „Borek”, zbudowany w latach 1897–1900 dla osłony drogi i linii kolejowej przez Medykę na Lwów. Jest to jedyny zachowany tego typu fort Twierdzy Przemyśl, przetrwały m.in. brama wjazdowa z basteja, pozostałości kaponiery, baterii, koszar, schronu centralnego z punktem obserwacyjnym. Jednym z najlepiej zachowanych fortów artyleryjskich jest Fort I „Salis Soglio” w Siedliskach, zbudowany w latach 1882– 1886, z nazwa na cześć dyrektora budowy Twierdzy Przemyśl, Daniela Salis-Soglio.
Tekst pochodzi z książki „Pomniki Historii”, wydanej przez wydawnictwo AA, Kraków 2022.
Na pewno znajdziecie coś dla siebie!
Ten jeden z najcenniejszych zabytków województwa podlaskiego trwa niewzruszenie w krajobrazie miasta od pięciuset lat, stanowiąc do dzisiaj ważny ośrodek życia duchowego społeczności prawosławnej regionu. Klasztor (dalej zwany monasterem) przyciąga rokrocznie tysiące turystów, równolegle jest miejscem kultu i siedzibą lokalnej...
Przyjęcia, polowania, pikniki i uroczyste kolacje odbywały się w pałacach w Ostromecku regularnie. Pamięć o nich przechowują sala balowa, przestronne jadalnie z widokiem na park oraz stara kuchnia mieszcząca się w przyziemiu. Popękana posadzka w kolorze bieli i błękitu świadczy...
Wojenna tułaczka Teresy Żarnower od 1940 od 1945 roku przez Paryż, Lizbonę i Toronto do Nowego Jorku stała się dla niej tym, o czym pisał Andrzej Turowski: podróżą do końca nowoczesności...
