O czym szumią kamienie

Czasami cmentarze to niemal jedyna okazja do spotkania z kulturą, po której zostało niewiele śladów. Co możemy z nich wyczytać? Gdzie nas zaprowadzą? Odpowiedzi wcale nie są oczywiste. Bywa, że prawidłowa jest jedna, wiele lub wcale. 

Dzięki bogatej historii wielonarodowej Rzeczypospolitej mamy w Polsce cmentarze wyznawców wielu religii. W środku Warszawy obok siebie spoczywają wierni trzech: chrześcijaństwa, judaizmu i islamu. Zespół zabytkowych, a przy tym w większości wciąż czynnych nekropolii tworzą: cmentarz Powązkowski, cmentarz Ewangelicko-Augsburski, cmentarz Ewangelicko-Reformowany, cmentarz Żydowski, cmentarz Muzułmański Kaukaski i cmentarz Muzułmański Tatarski.

Chcesz być na bieżąco z przeszłością?

Email Zapisz mnie do Newslettera!

Podanie adresu e-mail i kliknięcie przycisku “Zapisz się do newslettera!” jest jednoznaczne z wyrażeniem zgody na wysyłanie na podany adres e-mail newslettera Narodowego Instytutu Konserwacji Zabytków w Warszawie zawierającego informacje o wydarzeniach i projektach organizowanych przez NIKZ. Dane osobowe w zakresie adresu e-mail są przetwarzane zgodnie z zasadami i warunkami określonymi w Polityce prywatności.

Oddzielone od siebie murami spoczywają na nich ważne postacie naszej wspólnej historii, jak np. Zbigniew Herbert (Powązkowski), Jeremi Przybora (Ewangelicko-Reformowany), Emil Wedel (Ewangelicko-Augsburski) czy Marek Edelman (Żydowski). Miejsca pochówku opowiadają dzieje żyjących na naszych ziemiach narodów. Wiele z nich ulega zapomnieniu albo dewastacji. Narodowy Instytut Konserwacji Zabytków stara się uchronić to niepowtarzalne dziedzictwo. Obejmuje opieką wybrane cenne i zaniedbane miejsca pochówku różnych wyznań. W 2023 roku było ich 12, m.in. żydowskie nekropolie w Zabrzu, Wojsławicach, Katowicach, Jedwabnem, Jarosławiu, Dynowie i Okuniewie. Przy współpracy z Fundacją Ochrony Dziedzictwa Żydowskiego została uporządkowana zieleń na cmentarzu w Jedwabnem. Przygotowano też teren pod dalsze prace, w ramach których jest planowana konserwacja macew, naprawa ogrodzenia i dalsza rewitalizacja zieleni. Instytut zinwentaryzował także macewy na cmentarzu w Kaliszu, przeprowadził prace porządkowe w Okuniewie oraz poustawiał przewrócone stele nagrobne odkryte przez wolontariuszy na cmentarzu w Cieszynie. To tylko niektóre przykłady działań NIKZ. W ich efekcie zaniedbane lub zniszczone miejsca pochówku odzyskują dawny kształt, a zmarli należny szacunek. 

1. Mizar to nazwa cmentarza wyznawców religii:

A. judaizmu

B. islamu 

C. prawosławia

D. buddyzmu

Do wybuchu II wojny światowej na terenach Polski istniało 30 mizarów, czyli cmentarzy wyznawców islamu. Dzisiaj pozostało ich siedem, a tylko trzy nadal działają. Dwa z nich znajdują się na Podlasiu: w Bohonikach i Kruszynianach, gdzie społeczność tatarska osiadła już 350 lat temu, po tym jak król Jan III Sobieski nadał im ziemię. Oba mizary wraz z meczetami zostały uznane za Pomniki Historii. I rzeczywiście wiele można z nich wyczytać. Podobnie jak na wszystkich cmentarzach muzułmańskich, tu również płyty nagrobne są zwrócone w stronę Mekki. Napisów na najstarszych, nieociosanych płytach kamiennych nie sposób już rozszyfrować. W Kruszynianach najwcześniej datowany nagrobek z inskrypcją możliwą do odczytania pochodzi z 1769 roku. Kamienie nagrobne przypominają nieco żydowskie, są dość surowe, poza symbolem półksiężyca niewiele na nich zdobień. Napisy, które się zachowały, są po polsku, arabsku, niekiedy po rosyjsku. Tradycyjnie wyznawcy islamu nie przynoszą na groby kwiatów, jednak polscy Tatarzy przejęli zwyczaje od sąsiadów i składają wieńce. 

2. Największy ukraiński cmentarz wojskowy na terenie Polski znajduje się w…

A. Warszawie

B. Lublinie 

C. Przemyślu

D. Kaliszu

Aż 400 żołnierzy Ukraińskiej Republiki Ludowej (URL) zmarłych w latach 1921–1940 pochowano na Ukraińskim Cmentarzu Wojskowym w Kaliszu-Szczypiornie, choć według niektórych źródeł żołnierzy jest dwa razy więcej. Także w Kaliszu leży 19 z 36 pogrzebanych w Polsce generałów URL. Skąd w tym mieście Ukraińcy? Kalisz ma długą tradycję miejsca wielokulturowego, czego świadectwem są cmentarze wielu wyznań i religii: prawosławny, ewangelicki i żydowski. Żołnierze ukraińscy trafili tu po tym, jak u boku polskiej armii walczyli przeciwko armii bolszewickiej w 1920 roku. Mniejszość ukraińska dbała o nagrobki swoich rodaków, jednak po II wojnie cmentarz niszczał, nikt się nim nie opiekował. Od końca 2011 roku jest wpisany do rejestru zabytków.

NIKZ stworzył projekt całościowej rewaloryzacji terenu cmentarza oraz upamiętnienia żołnierzy imiennymi tablicami pamiątkowymi. Dokumentacja obejmuje zarówno projekt architektoniczno-budowlany, zagospodarowania terenu, jak i projekt techniczny. Uzyskano zgodę Wielkopolskiego Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków na prowadzenie robót budowlanych na terenie nekropolii. Instytut Pamięci Narodowej zaakceptował treść inskrypcji na tablicach pamiątkowych i informacyjnych na cmentarzu. Projekt jest realizowany we współpracy z Prezydentem Miasta Kalisza i Ambasadą Ukrainy w Polsce.

O postępie prac przeczytacie TUTAJ.

3. W jakim mieście znajduje się największy cmentarz żydowski na Śląsku?

A. Częstochowie 

B. Rybniku 

C. Zabrzu

D. Bielsku-Białej 

Cmentarz żydowski w Zabrzu jest nie tylko największym, lecz także jednym z najciekawszych miejsc pochówku w całym regionie. Zajmuje powierzchnię 1,1 hektara, a jego najstarsze zachowane nagrobki pochodzą z 1871 roku. Najokazalsze mogiły to wzniesione w XIX wieku grobowce burżuazji i przemysłowców. Są świadectwem zmian, które zachodziły w cmentarnych obyczajach społeczności żydowskiej: widać w nich coraz więcej inspiracji grobami chrześcijańskimi. Zdobią je kolumny, półkolumny i pilastry. Pojawiają się też szlachetne odmiany kamienia: piaskowiec, granit, marmur i czerwony labradoryt. Jednym z najważniejszych zabytków jest reprezentacyjny grobowiec Maxa Böhma, kupca i znanego działacza gminy żydowskiej. Nekropolia dzisiaj jest cenna także ze względu na zabytkowy drzewostan – rosną tu grochodrzewy, platany, jesiony wyniosłe. W 2023 roku ten przepiękny zabytek padł ofiarą wandalizmu. Zniszczono około 50 cennych nagrobków. Wśród uszkodzonych mogił znalazł się najstarszy w tym obiekcie grób Heleny Schüller, a także reprezentacyjny grobowiec rodziny Böhmów. Narodowy Instytut Konserwacji Zabytków przeznaczył 50 tysięcy złotych na naprawę tych zniszczeń. Część wyrwanych nagrobków trzeba było poustawiać w pionie i pospajać uszkodzone części, inne wymagały odbudowy. Przywrócono do dawnego stanu także grobowiec Böhmów. Prace zakończyły się w 2023 roku. 

4. Cmentarz którego wyznania lub religii jest najstarszy w Polsce?

A. katolicki

B. prawosławny

C. menonicki

D. żydowski 

Do naszych czasów zachował się założony w 1593 roku cmentarz żydowski w Szczebrzeszynie. O wiek młodsza jest nekropolia menonitów w Stogach niedaleko Malborka, która powstała w 1690 roku. Za najstarszą nekropolię katolicką uchodzi z kolei założony blisko sto lat później cmentarz Stary w Płocku (1780), nazywany płockimi Powązkami, w którym mieści się m.in. mogiła uczestników powstania styczniowego. Funkcjonował jako miejsce pochówku do końca II wojny światowej. Dwa lata po nekropolii płockiej powstał cmentarz w Ostrowie Wielkopolskim, który jest obecnie najstarszym czynnym cmentarzem katolickim. Było to także jedno z pierwszych miejsc pochówku położone poza miastem. Wcześniej wiernych grzebano zawsze na cmentarzach przy kościołach, miejsce oddalone od świątyni było uważane za niegodne i ludzie się przed nim buntowali. Podobnie było gdzie indziej: zdarzało się nawet, że rodzina zmarłego pochowanego poza miastem w sekrecie przenosiła go w obręb murów. Najdawniejsza mogiła w Ostrowie pochodzi z 1842 roku. Cmentarz ten jest lekcją historii sztuki w pigułce: są tu nagrobki w stylu klasycznym, neoromantycznym, secesyjnym, a także nowoczesnym. 

5. W jakim języku tworzono inskrypcje na żydowskich nagrobkach na terenie Polski? 

A. polskim

B. hebrajskim 

C. niemieckim

D. jidysz

Na cmentarzach żydowskich w polskich miastach i miasteczkach można także znaleźć macewy z napisami po angielsku czy rosyjsku. Jednak najczęściej inskrypcje tworzono po hebrajsku, drugim w kolejności językiem był niemiecki. Ale jeszcze na początku XIX wieku język inny niż hebrajski był nie do pomyślenia. Na cmentarzu Żydowskim w Warszawie pierwszy nagrobek z polską inskrypcją to mogiła Antoniego Eisenbauma, pisarza, dziennikarza i wybitnego zwolennika asymilacji, którego prawnukami byli Bolesław Leśmian i Jan Brzechwa. Debata, czy można pozwolić na polski napis, trwała ponoć trzy lata! W 1858 roku rabin Ber Meisels zezwolił na napisy w językach innych niż hebrajski, pod warunkiem że pojawi się jako drugi język – oznaczało to, że jest po lewej, a polski po prawej. Albo na górze, a polski pod spodem. Rzadko z kolei spotyka się na cmentarzach żydowskich jidysz. Wyjątkiem jest nagrobek Estery Racheli Kamińskiej, aktorki i twórczyni teatru żydowskiego. Ponieważ nazywano ją matką teatru, jest to napis „Mame”.

6. Kto był pierwszą osobą pochowaną w Alei Zasłużonych na warszawskich Powązkach? 

A. Leopold Staff

B. Bolesław Prus

C. Władysław Reymont

D. Maria Konopnicka

Cmentarz Powązkowski, choć nie należy do najstarszych w Polsce, jest miejscem pochówku wielu osób zasłużonych dla polskiej kultury, nauki czy polityki. Został założony na terenie wsi Powązki w listopadzie 1790 roku z inicjatywy króla Stanisława Augusta i przy współpracy królewskiego architekta Dominika Merliniego. W XVIII wieku zajmował tylko 2,6 ha. Dzisiaj, po powiększaniu jego powierzchni, obejmuje już 43 hektary, na których pochowano ponad milion osób. Aleja Zasłużonych powstała w 1925 roku, wytyczono ją wzdłuż tylnej ściany katakumb. Jako pierwszy spoczął w niej Władysław Reymont. Dziś można tu odwiedzić groby kilkudziesięciu wybitnych Polek i Polaków, takich jak Bolesław Prus, Leopold Staff, Maria Dąbrowska czy Kalina Jędrusik, która leży razem z mężem Stanisławem Dygatem.

7. Na którym cmentarzu są nagrobki autorstwa takich rzeźbiarzy jak Władysław Hasior czy Antoni Kenar?

A. cmentarz Rakowicki w Krakowie

B. cmentarz przy ul. Lipowej w Lublinie

C. cmentarz Zasłużonych na Pęksowym Brzyzku w Zakopanem 

D. cmentarz Centralny w Szczecinie

Powstał w połowie XIX wieku dla mieszkańców wsi, ale już na początku zeszłego stulecia stał się miejscem spoczynku znanych osobistości, szczególnie zajmujących się taternictwem, sportem czy sztuką. Cmentarz Zasłużonych na Pęksowym Brzyzku w Zakopanem został w 1931 roku objęty opieką konserwatorską jako zabytek ze względu na wartość historyczną i artystyczną – autorami pomników są tak znani rzeźbiarze jak Antoni Kenar, Władysław Hasior czy Antoni Rząsa, wszyscy związani z Zakopanem. Charakterystyczne drewniane kwiaty na niektórych nagrobkach wykonali uczniowie Państwowego Liceum Sztuk Plastycznych im. Antoniego Kenara. Niemal każdy nagrobek to dzieło sztuki, a rzeźby – drewniane, kute, kamienne – stanowią także przegląd rzemiosła charakterystycznego dla regionu. Spoczywają tu m.in. Kazimierz Przerwa-Tetmajer, Tytus Chałubiński, Kornel Makuszyński, a także Stanisław Witkiewicz i Maria Witkiewiczowa, syn zaś tych ostatnich – Stanisław Ignacy Witkiewicz – ma grób symboliczny. 

8. Wizerunku jakiego zwierzęcia nie ma na nagrobkach żydowskich?

A. lwa

B. wiewiórki 

C. jelenia

D. jednorożca 

Symbolika cmentarzy żydowskich nie zawsze jest łatwa w interpretacji. Najczęściej odwołuje się do Biblii, jednak może też do imienia, zawodu, a nawet płci pochowanej osoby. Szczególne miejsce zajmują w niej wizerunki zwierząt. Ich królem jest lew: symbol władzy, mądrości i sprawiedliwości, a przede wszystkim ludu Izraela, plemienia Judy. Do imion może odnosić się wizerunek jelenia (Cwi, Hirsz), a także niedźwiedzia (Dow, Ber) czy owcy (Rachela, Rebeka). Jeśli jeleń pojawia się na nagrobku kobiecym, oznacza to, że zmarła miała na imię Lea, co znaczy „łania”. Groby matek zdobiono postaciami ptaków, które często symbolizowały poświęcenie dla potomstwa: ptaki wyrywające dziobem pióra czy pelikana raniącego własną pierś, by nakarmić pisklęta. Wiewiórka, najczęściej wyjadająca orzechy, nie jest popularnym symbolem, ale odnaleziono ją na kilku grobach – oznacza zapewne wytrwałość w zdobywaniu wiedzy. Można odnaleźć też stwory fantastyczne, takie jak jednorożce – symbol człowieka sprawiedliwego i znak zbawienia, gryfy czy lewiatany. 

9. W jakim mieście na cmentarzu żydowskim wielki przemysłowiec spoczywa obok słynnego gangstera? 

A. Warszawie

B. Lublinie 

C. Łodzi 

D. Krakowie

Największa w Polsce (prawie 40 hektarów) nekropolia żydowska działa w Łodzi od 1892 roku. To tu znajduje się również największy grobowiec żydowski na naszych ziemiach – miejsce spoczynku Izraela Kalmanowicza Poznańskiego (1833–1900), właściciela warsztatów tkackich, legendarnego kapitalisty i filantropa. Imponujące granitowo-marmurowe mauzoleum zaprojektował współpracujący z Poznańskimi architekt Adolf Zeligson w duchu eklektyzmu inspirowanego secesją. Kopuła grobowca od wewnątrz jest wyłożona mozaiką złożoną z dwóch milionów kawałków szkła. Niedaleko spoczywa inna znana postać: Menachem Bornsztajn znany jako Ślepy Maks. To słynny gangster, którego wątpliwa sława wykroczyła w międzywojniu daleko poza Łódź. 

10. Który z prezydentów Warszawy spoczywa na cmentarzu prawosławnym na Woli?

A. Mikołaj Bibikow 

B. Sokrates Starynkiewicz 

C. Zygmunt Słomiński 

D. Stefan Starzyński

To największa prawosławna nekropolia w Warszawie założona w 1834 roku z nakazu carskiego. Tu spoczywa wieloletni prezydent stolicy Sokrates Starynkiewicz. Mimo że był Rosjaninem i urzędnikiem z carskiego nadania, cieszył się szacunkiem mieszkańców, a w jego pogrzebie w 1902 roku wzięło udział 100 tysięcy warszawiaków. Odrestaurowany grobowiec początkowo mieścił się we wschodniej części nekropolii, ale w 1932 roku został przeniesiony do zachodniej. Na cmentarzu na Woli pochowano także budowniczych Pałacu Kultury i Nauki.  

Prawidłowe odpowiedzi: 

1b, 2d, 3c, 4d, 5abcd, 6c, 7c, 8 żadna, 9c, 10b