Gotyckie krużganki klasztorne, oratorium z freskami o tematyce heraldycznej i kapitularz, którego sklepienie jest wsparte na jednym filarze są jednymi z najcenniejszych przykładów średniowiecznej architektury i sztuki w Polsce. Z epoki baroku pochodzi imponująca kopuła i unikatowa nawa o przenikających się rzutach oraz bogate dekoracje stiukowe, rzeźbiarskie i malarskie należącego ówcześnie do cystersów kościoła w Lądzie nad Wartą.
W równinnym krajobrazie Wielkopolski, w Lądzie położonym nad Warta, na zachód od Konina, wybijają się wieże i kopuła obszernego zespołu pocysterskiego opactwa, dziś zajmowanego przez salezjanów.
Gród słowiański przy przeprawie przez Warte istniał tu już w VIII w., w XII stuleciu była to kasztelania na straży przeprawy. Wedle niepotwierdzonej zakonnej tradycji opactwo powstało ok. 1145 roku z fundacji Mieszka II. Badania historyczne dowodzą, ze ufundował je w 1175 roku Mieszko III Stary dla cystersów z Łekna, najstarszego z pewnością opactwa cysterskiego w Wielkopolsce (z 1153 roku). Jak i tam, tak i w Ladzie pierwszymi białymi mnichami byli zakonnicy z Nadrenii, z Altenburgu koło Kolonii. Pamiątką fundacji, darem sprezentowanym klasztorowi przez księcia, jest patena tzw. kaliska (gdyż przechowywana w skarbcu katedry w Kaliszu) – nakrycie kielicha mszalnego, który Mieszko III ok. 1195 roku przekazał opatowi Szymonowi. Kielich się nie zachował do naszych czasów, ale na patenie przetrwał wizerunek księcia, opata i św. Mikołaja (patrona opactwa), oraz – co bardzo rzadkie w średniowieczu, gdy artysta parał się sztuka na chwałę Boga, a nie dla własnej sławy – wizerunek Konrada, twórcy pateny.
Pierwszy, romański klasztor z kościołem pw. Najświętszej Maryi Panny i św. Mikołaja został zbudowany po 1193 r. Obecnie istniejące rozplanowanie zabudowań klasztoru pochodzi z początku drugiej połowy XIV w., gdy starosta generalny Wielkopolski Wierzbięta z Paniewic, z pomocą króla Kazimierza Wielkiego i arcybiskupa gnieźnieńskiego Jarosława Bogorii ze Skotnik, rozbudował klasztor w stylu gotyckim, nadając mu formę czteroskrzydłowej budowli. Z tego okresu, pochodzą gotyckie krużganki, a także oratorium św. Jakuba z polichromia z ok. 1370 roku, ukazująca Wierzbiętę z Paniewic w otoczeniu wielkopolskiego rycerstwa i herby wielkopolskich rodów, oraz kapitularz klasztorny ze sklepieniem żebrowym wspartym na jednym filarze.
Od 1511 roku na mocy uchwały sejmowej do klasztoru mogli wstępować Polacy (do tej pory mnisi wywodzili się wyłącznie z Nadrenii), a gdy w 1551 roku z nadania króla Zygmunta Augusta opatem został Polak, niemieccy zakonnicy, nie godząc się z tym wyborem, opuścili Ląd, udając się do Henrykowa na Śląsku.
W 1651 roku opat Jan Zapolski zapoczątkował barokową przebudowę opactwa według planów Józefa Szymona Bellottiego. Powstała wówczas część wschodnia kościoła z wieżami obrzeżającymi prezbiterium oraz transeptem.
W drugiej połowie XVII i na początku XVIII wieku wnętrze pokryte zostało obfita dekoracja, rzeźbione stalle wykonał ok. 1680 r. cysters Bartłomiej Adrian.
Apogeum rozwoju opactwa przypadło na ponad pięćdziesięcioletnie (1697–1750) rządy opata Antoniego Mikołaja Łukomskiego, sekretarza królewskiego, mecenasa nauki i sztuki. Wtedy właśnie, w latach 1728–1735, powstała monumentalna, mierząca 38 m średnicy kopuła kościoła Najświętszej Maryi Panny i św. Mikołaja projektu Pompea Ferrariego. Jego architektonicznym majstersztykiem jest nawa centralna świątyni, gdzie na różnych poziomach przenikają się rzuty w kształcie prostokąta, kwadratu, elipsy i koła. Wśród artystów, którzy wykonali barokowe polichromie, byli m.in. franciszkanin Adam Swach (twórca jedynego w Polsce cyklu obrazów przedstawiającego dzieje zakonu cystersów – umieszczonego w gotyckich krużgankach) i pochodzący ze Śląska Georg Wilhelm Neunhertz. W latach 20. XVIII wieku wnętrze przyozdobiły nowe drewniane ołtarze, w tym ołtarz św. Urszuli i Jedenastu Tysięcy Dziewic, w którym znajduje się relikwiarz z XIII wieku, zawierający 54 czaszki. Ferrari oprócz przebudowy koscioła i klasztoru zaprojektował także budynek nowicjatu i pałac opacki.
Pod zaborem pruskim w 1796 r. zostały skonfiskowane dobra wchodzące w skład uposażenia klasztoru.
Kasata klasztoru nastąpiła w 1819 roku z rozkazu władz carskich. Ostatni biali mnisi rezydowali tu do 1848 roku.
Hrabia Wacław Gutakowski, który w 1822 roku nabył dobra pocysterskie, w 1850 r. osadził w klasztorze kapucynów z Warszawy. Na skutek represji po powstaniu styczniowym mnisi zostali zesłani na Syberie. Od 1921 r. zespół klasztorny w Ladzie jest własnością salezjanów, którzy utworzyli tu wówczas Niższe Seminarium Duchowne.
W czasie okupacji Niemcy urządzili w klasztorze obóz dla księży i zakonników, skąd wywozili ich do obozów koncentracyjnych; potem była tu szkoła Hitlerjugend.
Po wojnie w kompleksie w Ladzie w 1952 r. ustanowiono Wyższe Seminarium Duchowne Towarzystwa Salezjańskiego, salezjanie umożliwiają zwiedzanie kościoła i najcenniejszych pomieszczeń klasztornych.
Tekst pochodzi z książki „Pomniki Historii”, wydanej przez wydawnictwo AA, Kraków 2022.
Na pewno znajdziecie coś dla siebie!
Gotycka katedra w Oliwie pw. Świętej Trójcy, NMP i św. Bernarda jest najdłuższym średniowiecznym kościołem w Polsce. Zasłynęła jednak nie z powodu długości lecz wyjątkowego dźwięku barokowych organów. Obok wznosi się pałac opatów cysterskich otoczony wspaniałym parkiem. Katedra powstała dla...
Większość korporacji istniejących w historii świata mogłoby pozazdrościć zakonowi cystersów tempa ekspansji i skuteczności. Na początku XII wieku grupa buntowniczo nastawionych mnichów, zniechęconych przepychem i blichtrem panujących w klasztorach zapatrzonych w przepotężne opactwo Cluny w Burgundii, postanowiła oddzielić się od...
Chcąc wskazać najsłynniejszą kobietę średniowiecznego Śląska, bezapelacyjnie należałoby wymienić księżną Jadwigę z rodu Andechs-Meran, znaną powszechnie jako św. Jadwiga Śląska. Jako dwunastolatka wydana została za mąż za Henryka, czwartego z kolei syna księcia śląskiego Bolesława Wysokiego, który po śmierci ojca...
