Zwarta, monumentalna ściana 26 spichlerzy kształtuje od strony Wisły jedną z najwspanialszych panoram miejskich w Polsce.
Obszar Pomnika Historii w Grudziądzu jest szczególny i obok zespołu spichlerzy oraz Bramy Wodnej wraz z najbliższym otoczeniem obejmuje skarpę wiślaną z fragmentem rzeki, a także samą panoramę miasta oglądaną od strony Wisły.
Rozwój miasta i kształtowanie panoramy zaczęły się jeszcze przed 1291 roku.
Wówczas to krzyżacki mistrz krajowy Medinhard z Kwerfurtu potwierdził przywilej lokacyjny na prawie chełmińskim. Prawdopodobnie ośrodek miejski istniał tu już wcześniej.
Przywilej z 1291 roku zezwalał mieszczanom na prowadzenie handlu. Wisłą spławiano zboże w stronę Gdańska i miasto usytuowane nad jej brzegiem z czasem skorzystało na położeniu, podobnie jak przygraniczny wówczas, krzyżacki Toruń. Czasy u schyłku XIII wieku w podbijanych przez Krzyżaków Prusach były niespokojne, ale w kolejnym stuleciu zaczął się szybki rozwój ekonomicznych tych ziem.
Zanim przystąpiono do budowy spichlerzy w początku XIV wieku, wokół Grudziądza zaczęto wznosić mury obronne opasające miasto i przylegające do odrębnych obwarowań górującego nad okolicą Zamku Krzyżackiego. Pojedyncza linia muru stanęła też od strony Wisły na krawędzi skarpy.
Jeszcze w pierwszej połowie stulecia od zewnętrznej strony zaczęły do nich przylegać murowane, ceglane spichrze. Pierwszym znanym był spichrz Bornwalda wzniesiony w latach 1346-51. Kilka kolejnych zbudowano w następnych latach, a zgodę na ich budowę wydał w 1365 roku za opłatą wieczystego czynszu komtur krzyżacki Henryk z Boventin.
Ich potężne mury, wzmocnione skarpami pełniły jednocześnie funkcje murów obronnych. Od strony Wisły musiały prezentować się jak fragment trudnej do zdobycia twierdzy.
Tymczasem nad brzegiem rzeki powstał port. Komunikację z nim zapewniała Brama Wodna. Ta gotycka brama, choć z czasem przekształcana przetrwała do naszych czasów. Najstarsza jest jej dolna część z ostrołukowym przejazdem i pochodzi jeszcze z XIV stulecia, w którym wznoszono mury miejskie.
Na przełomie XV i XVI wieku kilkadziesiąt lat po inkorporacji Prus Królewskich do Królestwa Polskiego Grudziądz stał się obok Torunia największym centrum handlu i obrotu zbożem w Ziemi Chełmińskiej oraz Lubawskiej.
Dopiero w drugiej połowie XVII wieku została nadbudowana i częściowo zamieniona na dom mieszkalny. Jej obecny stan to rezultat prac konserwatorskich i odbudowy w latach 1953-55 ze zniszczeń drugiej wojny światowej. Brama Wodna usytuowana jest prostopadle do linii spichrzów i na samym jej początku.
Na przełomie XV i XVI wieku kilkadziesiąt lat po inkorporacji Prus Królewskich do Królestwa Polskiego Grudziądz stał się obok Torunia największym centrum handlu i obrotu zbożem w Ziemi Chełmińskiej oraz Lubawskiej. W 1504 roku wzdłuż krawędzi skarpy i dzisiejszej ulicy Spichrzowej stało już 14 spichlerzy, u schyłku stulecia o dwa więcej.
Katastrofa nadeszła wraz z potopem szwedzkim. W 1659 roku podczas odbijania miasta z rąk szwedzkich spłonęła więcej niż połowa spichlerzy. Ich odbudowa trwała aż do XVIII stulecia. Jednocześnie w trakcie odbudowy zezwolono na podział szerszych parceli na węższe.
W rezultacie liczba spichlerzy wzrosła. Dziś jest ich 26. Część z nich zachowała gotyckie relikty z czasów średniowiecza. Między innymi w ich dolnych kondygnacjach fragmenty ceglanych murów o wątku wendyjskim.
Większość wzniesiono jednak już w czasach nowożytnych, starsze zaś wówczas przebudowano.
Przy budowie spichlerzy wykorzystano ukształtowanie terenu. Od strony klasztornej są one niskie, z kolei od strony skarpy mają do sześciu kondygnacji. Wszystkie o wysokich, dwuspadowych dachach krytych dachówką. Wiele z nich wspartych jest od strony Wisły potężnymi skarpami.
W większości od rzeki ściany przebite są rzędami niewielkich okien. Wewnętrzne konstrukcje były drewniane z belkowymi stropami.
Ziarno zbóż ze spichlerzy zsypywano bezpośrednio na łodzie z okien za pomocą drewnianych rynien spadowych. Uwidocznione są one na rycinach pochodzących z XVIII stulecia. W budynkach tych przechowywano nie tylko zboża, ale też towary sprowadzane z innych krajów: wina, sukna czy przyprawy.
W wiekach XIX i XX część z nich przebudowano na funkcje mieszkalne. Po znacznych uszkodzeniach w 1945 roku odbudowę spichrzy prowadzono przez kolejnych 20 lat. Po renowacji większość pełniła funkcje magazynowe. Dziś kilka z nich zajmuje Muzeum w Grudziądzu.
Ważnym składnikiem panoramy miasta oglądanej od strony Wisły jest wyrastający ponad spichlerze potężny, ceglany masyw korpusu i wieży gotyckiej fary św. Mikołaja (obecnie kolegiaty). Jest to budowla o pseudobazylikowym korpusie bez transeptu oraz z zamkniętym trójbocznie prezbiterium nakrytym unikatowym w tym regionie sklepieniem sześciopolowym spływającym na cienkie służki.
Prezbiterium jest najstarszą częścią świątyni i wzniesione zostało pomiędzy 1291, a 1310 rokiem. Należy do najstarszych obiektów sakralnych Ziemi Chełmińskiej. Początkowo prezbiterium funkcjonowało jako samodzielny kościół. Śladem tego jest ukryty na strychu szczyt zachodni. Do budowy korpusu przystąpiono w 1341 roku.
Jest on trójnawowy, z szeroką nawą środkową, czteroprzęsłowy o przęsłach nawy środkowej ze sklepieniami gwiaździstymi o wzbogaconym układzie. Pochodzą one z XV wieku.
Od strony rzeki w korpus wtopiona jest masywna, czteroboczna wieża.
Ceglana architektura budowli wraz z dachami krytymi dachówką zdaje się zlewać w całość z ogromną ścianą tworzoną przez elewacje spichlerzy.
W środku kościoła na jednym z filarów międzynawowych widnieją pozostałości gotyckich polichromii z XIV wieku oraz XVI-wieczne malowidła głów świętych. Wśród elementów wyposażenia uwagę zwraca kamienna, XIV-wieczna, późnoromańska, gotlandzka chrzcielnica z wyobrażeniem gryfów, czy też zwierząt fantastycznych.
Do 1945 roku wnętrze wypełniło siedem ołtarzy. Niestety niemal całe wyposażenie uległo zniszczeniu w czasie zdobywania zajętego przez Niemców miasta przez Armię Czerwoną. Zachowała się jedynie struktura ołtarza głównego z figurami świętych i obrazem św. Jerzego w zwieńczeniu oraz uszkodzone retabulum ołtarza NMP w nawie północnej.
Przetrwał też obraz św. Anny Samotrzeć z lat ok 1620-30 przypisywany warsztatowi Hermana Hana.
Z gotycką bryłą kościoła konkuruje zwieńczona barokowym hełmem wieża dawnego kolegium jezuickiego.
Jezuici do Grudziądza sprowadzeni zostali w 1622 roku staraniem starosty pokrzywieńskiego Jana Działyńskiego i biskupa chełmińskiego Jana Kuczborskiego. Zakon w ewangelickim wówczas mieście był narzędziem kontrreformacji.
Prace przy budowie rozpoczęte w 1647 roku, przerwano w dobie potopu szwedzkiego, a zakończono je dopiero w 1725 roku. Obok stanęły zabudowania kolegium jezuickiego, którego skrzydło zostało połączone przejściem nad ulicą z jednym ze spichlerzy.
W XVIII wieku kolegium cieszyło się dużą popularnością jako szkoła przyjmująca uczniów z całych Prus Królewskich. Nazywano je wręcz Ateneum Grudziądzkim, co świadczy o jego randze.
Od czasu kasaty zakonu w 1781 roku w części zabudowań kolegium mieściły się kolejne szkoły. Dziś częściowo znajduje się tu siedziba władz miejskich.
Samo wnętrze kościoła jest barokowym pomnikiem czasów I Rzeczpospolitej. Jest ono bardzo jednolite. Pochodzi z lat 1715-40. Wykonał je znakomity rzeźbiarz Josef Anton Kraus. Z kolei autorem dekoracji malarskich był jezuita Ignacy Steiner. Ołtarz główny wzniesiony został z fundacji Jana Asgarego Czapskiego, wojewody chełmińskiego.
Najnowszym, przywróconym elementem staromiejskiej panoramy Grudziądza jest zrekonstruowana w latach 2013-14 wieża zwana Klimkiem. Znajduje się ona na najwyższym wzniesieniu w mieście, przez co góruje ponad innymi budowlami. Jest ona wspomnieniem po zamku krzyżackim. Jego budowa rozpoczęła się około 1250 roku i trwała do 1299.
Był to jeden z największych i najwspanialszych zamków ziemi chełmińskiej, wznoszący się około 60 metrów ponad lustrem Wisły. Zamek był ceglany, złożony z czteroskrzydłowego zamku wysokiego oraz dwóch przedzamczy: wysokiego i niskiego.
Ponad wszystkim wznosiła się wolnostojąca, okrągła wieża ostatniej obrony oraz sygnalizacyjna (bergfried) o wysokości ok. 30 m i średnicy blisko 9 m. Z czasem nazwano ja Klimkiem.
Pierwszy komtur Berthold urzędował na zamku w latach 1263-78. W kaplicy zamkowej przechowywany był poliptyk grudziądzki pochodzący z ok 1390 roku. To jeden z najwybitniejszych, zachowanych XIV wiecznych obrazów związanych ze sztuką zakonu krzyżackiego, dziś w zbiorach Muzeum Narodowego w Warszawie.
Zamek zdobyty przez mieszczan i oddziały Związku Pruskiego w 1454 roku odmiennie niż zamki w Gdańsku, Toruniu czy Elblągu nie został zniszczony.
Aż do I rozbioru Polski w 1772 roku był siedzibą polskich starostów. Rozebrany został w 1801 roku z polecenia króla Prus Fryderyka Wilhelma III, a cegła z niego przeznaczona została na budowę cytadeli w Grudziądzu.
Wieżę Klimek ocalałą ponoć na prośbę żony króla Prus Luizę Pruską wysadziły ostatecznie cofające się w 1945 roku wojska niemieckie.
Zoom na spichlerze W budynku przy Spichrzowej 9 mieści się ekspozycja poświęcona dziejom miasta. Spichlerz ten wraz z sąsiednim spichrzem pod nr 11 uchodzi za najstarszy. Być może powstał w miejscu wspomnianego spichrza kupca Bornwalda? Z kolei ekspozycja archeologiczna umieszczona została w spichlerzach przy Spichrzowej 13 i 15. Powstały one już w czasie odbudowy po potopie szwedzkim. Wcześniej stał w ich miejscu jeden większy spichlerz, teraz przedzielony na dwa oddzielne ścianą w konstrukcji szkieletowej. W oknach od strony Wisły widnieją rynny do zsypywania zboża. W roku 2022 do muzeum przyłączono dwa odrestaurowane spichlerze przy ul. Spichrzowej 33 i 35, w których otwarto oddział poświęcony dziejom handlu wiślanego. Spichlerz ten powiązany był łącznikiem przerzuconym nad ul. Spichrzową z hotelem Królewski Dwór. - Na elewacji przy ul Spichrzowej 47 widnieje płaskorzeźbiona alegoria fortuny z datą 1711 i monogramem PC. Spichlerz usytuowany nieomal na wprost fasady kościoła farnego, na zewnątrz wywiera największe wrażenie spośród wszystkich grudziądzkich obiektów tego rodzaju.
*W 1218, książę Konrad Mazowiecki nadał Grudziądz biskupowi Chrystianowi Rejestr Zespół zabytkowych spichlerzy wraz z panoramą od strony Wisły został uznany za Pomnik Historii rozporządzeniem prezydenta RP z dnia 23 listopada 2017 r.
Filmowy plener W 2008 roku w Grudziądzu Krystyna Janda i Jan Englert pojawili się na planie „Tataraku” Andrzeja Wajdy. Akcja filmu rozgrywa się w latach 50. XX wieku. To historia Marty (Krystyna Janda) – dojrzałej kobiety, wiodącej nudne życie u boku męża w małym miasteczku. Przypadek sprawia, że zakochuje się w młodszym mężczyźnie. Zdjęcia realizowano na Starym Rynku i Błoniach Nadwiślańskich.
Podstawowa bibliografia *Dzieje Grudziądza, Praca zbiorowa pod red. J. Danielewicza, Grudziądz 1992 *Janusz Bieszk, Zamki Państwa Krzyżackiego w Polsce, Warszawa 2010.
Na pewno znajdziecie coś dla siebie!
Kanał Elbląski należy do wybitnych dzieł sztuki inżynierskiej połowy XIX w. Najbardziej spektakularnymi rozwiązaniami są pochylnie unikatowe dziś w skali całego świata. Kanał łączy drogi wodne pojezierza Iławskiego i Ostródzkiego z Zalewem Wiślanym. W tracie jego budowy wykorzystano jeziora leżące na różnej wysokości...
Chełmno w obrębie zachowanych murów miejskich należy do miast w Polsce o najlepiej zachowanych zabytkach z czasów średniowiecza. To właśnie jeden najważniejszych powodów uznania go za Pomnik Historii rozporządzeniem prezydenta RP z dnia 18 kwietnia 2005 roku. Chełmno to miasto-wzorzec....
Centralna Stacja Filtrów jest sercem lindleyowskiego systemu wodociągów i kanalizacji. Stanowi też najlepiej zachowany w stolicy i wciąż pracujący, zabytkowy obiekt przemysłowy Warszawy. O włos, a lindleyowski system wodociągów i kanalizacji powstałby w Petersburgu, nie w Warszawie. W 1875 r.,...
