Liczące niemal 800 lat opactwo w Czerwińsku od zarania swego istnienia odgrywało doniosłą rolę w historii Polski, stając się miejscem ważnych negocjacji, a przede wszystkim modlitw – w tym próśb o zwycięstwo i podziękowań za wiktorię odniesioną na polach Grunwaldu nad Krzyżakami. Wezwanie, jakim cieszy się wizerunek Matki Bożej Czerwińskiej w kościele klasztornym – Zwycięska Pani Pocieszenia – jest w pełni uzasadnione.
W Czerwińsku w kościele Zwiastowania NMP modlił się w lipcu 1410 roku król Władysław Jagiełło przed bitwa grunwaldzka, po przeprawie wojsk polskich przez Wisłę po moście łyżwowym. Ale już przed nim do Czerwińska przybywali biskupi, książęta, król Kazimierz Wielki, gdyż tutejsze opactwo kanoników regularnych było znane od niemal trzech stuleci. Powstało w pierwszej połowie XII wieku z fundacji biskupa płockiego Aleksandra z Malonne. Aleksander do Polski przybył z Belgii i stamtąd, z klasztoru św. Idziego w Liège, sprowadził kanoników regularnych do Czerwińska.
Swój udział w budowie opactwa miał przypuszczalnie również książę Bolesław Krzywousty. Swoją opieką objął klasztor papież Hadrian IV w bulli protekcyjnej z 1155 roku. Do dziś kościół Zwiastowania NMP zachował swój romański kształt, pomimo licznych późniejszych przebudów.
Podczas renowacji przeprowadzonej w XX w. odsłonięto romańskie kolumny oraz największy znany w Polsce zespół romańskich polichromii. O znaczeniu Czerwińska w średniowieczu świadczy tez to, że w 1419 roku odbywały się tu rokowania z księciem Erykiem Pomorskim, a w 1422 roku Władysław Jagiełło wydał tu jeden z przywilejów dla szlachty, gwarantujący jej nietykalność dóbr.
Wiernych przyciąga do Czerwińska przede wszystkim cudowny wizerunek Królowej Mazowsza. To jednak nie przed nim modlił się Jagiełło, który po zwycięstwie nad Krzyżakami przybył tu ze swym bratem Witoldem i złożył jako wotum swój hełm. Obraz powstał w 1612 r. na zamówienie kanoników regularnych. Namalował go wykonujący wiele prac malarskich w czerwińskim klasztorze Łukasz z Łowicza. Zakonnicy dali mu za wzór grafikę z obrazem Salus Populi Romani z bazyliki Santa Maria Maggiore. Malarz wywiązał się z zadania, tworząc wierna kopie bardzo popularnego wówczas rzymskiego obrazu. Przed Królowa Mazowsza wymodlił uzdrowienie z ciężkiej choroby król Władysław IV i pozostawił srebrne wotum z napisem: „Bliski śmierci – otrzymał zdrowie”.
Dziękczynny dar złożył tez Jan Kazimierz – chorągwie zdobyte pod Beresteczkiem w 1651 roku. Obraz Zwycięskiej Matki Pocieszenia koronował w 1970 roku prymas Stefan Wyszyński.
Królowie z dynastii Wazów modlili się już w zupełnie innym niż pierwotny wnętrzu. W 1633 roku z inicjatywy opata Mikołaja Szyszkowskiego zakryto tynkiem romański wystrój i ozdobiono kościół na barokowa modłę, m.in. dodano liczne ołtarze, zbudowano tez nowy ołtarz główny, który mieści cudowny wizerunek. Zmiany były tak duże, że w 1651 roku świątynia została ponownie konsekrowana.
Po okresie największej świetności w XVII wieku, gdy Królowej Mazowsza wielokrotnie przyjeżdżał pokłonić się Jan Kazimierz, modlił się u Jej stóp również Jan III Sobieski, zaczął się upadek znaczenia klasztoru. W 1819 roku doszło do jego kasaty. Po śmierci ostatniego z zakonników klasztor objęły norbertanki, kościołem opiekowali się księża diecezjalni.
Ponowny rozkwit sanktuarium nastąpił od 1923 r., gdy osiedli tu salezjanie. W 1967 r. kościół został podniesiony do godności bazyliki mniejszej.
Freski z XIII w. w czerwińskim kościele Zwiastowania NMP, najokazalsze z romańskich malowideł w Polsce, znajdują się na zakończeniu południowej nawy (przeniesiono je tu z kaplicy Ukrzyżowania po ich odkryciu w 1951 roku).
Na tych, które przetrwały do naszych czasów, uwiecznione zostały sceny ze Starego Testamentu – stworzenie świata i wygnanie ludzi z raju, przygotowanie Arki Noego, ofiara Abrahama. Są tez przedstawienia z dziejów apostołów.
Wspaniałym romańskim zabytkiem czerwińskiej bazyliki jest tez wielki portal z lat 1140–1160, wykonany we Włoszech, z czerpiącymi z fantazji płaskorzeźbami, m.in. siłacza zmagającego się ze smokami. Odbiega jednak od oryginalnej wersji, gdyż podczas XX-wiecznej restauracji zrekonstruowano go w zmienionej postaci.
Budynek klasztoru przylegającego do kościoła jest najstarszym na Mazowszu, sięgającym XII wieku, tego typu założeniem. W jego zachodnim skrzydle mieścił się niegdyś tzw. Dom Królewski z komnatami, które służyły władcom w trakcie ich postoju podczas podróży po kraju.
Część południowego skrzydła zajmuje pałac opacki, a na jego parterze zachował się gotycki refektarz, obecnie zamieniony w kaplice.
Tekst pochodzi z książki „Pomniki Historii”, wydanej przez wydawnictwo AA, Kraków 2022.
Monika Karolczuk
Na pewno znajdziecie coś dla siebie!
Katedra we Fromborku należy do najwspanialszych w Polsce świątyń w stylu północnego, ceglanego gotyku. Do dziejów świata przeszła dzięki Mikołajowi Kopernikowi, który przez ponad 30 lat tu mieszkał, pracował i umarł. Katedra za odpusty Zespół katedralny we Fromborku zachwyca malowniczym...
Na początku lipca 2015 roku, podczas prac konserwatorskich na zamku w Lidzbarku Warmińskim, znaleziono zamurowany w jednej z blend narożnej wieżyczki list w butelce. Butelka była zwykła, ciemnozielona, z porcelanką zamykającą szyjkę. Pochodziła w zamkniętego w 1945 roku miejscowego browaru...
W roku 2016 w Malborku udało się cofnąć czas. Od tego czasu każdego, kto w pogodny dzień zbliża się od wschodu do rozległego kompleksu dawnego serca zakonu krzyżackiego, ponownie wita oślepiający odblask słońca w szklistej powierzchni jednego z najbardziej niezwykłych...
