Pola bitew – to specyficzne zabytki. Zwykle nie ma na nich materialnych śladów ważnych wydarzeń, a do potwierdzenia ich autentyzmu potrzebni są archeologowie. Pole bitwy pod Grunwaldem jest jednym z dwóch, obok Westerplatte, tego typu obiektem uznanym za Pomnik Historii.
W rejestrze polskich zabytków nie ma wielu pól bitewnych; na liście Pomników Historii takie obiekty są dwa. Choć polskie prawo uwzględnia otaczanie ochroną tego typu przestrzeni, w praktyce nie jest to łatwe. Choćby dlatego, że przez wieki wiele miejsc ważnych potyczek zmieniło swój wygląd, a ślady dawnych zdarzeń zostały zatarte.
Jest kilka sposobów upamiętnienia pola bitwy. Bardzo popularnym rozwiązaniem jest stawianie pomników w miejscach, w których dochodziło do kluczowych dla historii starć, można też taką przestrzeń zamienić w park kulturowy (co chroni np. przed zabudową). Otoczone ochroną konserwatorską miejsca kluczowych dla historii zdarzeń mają różny wygląd, charakter, a nawet wielkość. Spośród wpisanych do rejestru zabytków pól bitewnych największe, bo mające powierzchnię aż 300 hektarów, jest Pole Bitwy pod Racławicami odbytej w ramach insurekcji kościuszkowskiej w 1794 roku; miejsce potyczki mającej miejsce w tym samym roku pod Maciejowicami ma prawie 85 hektarów; niewielkie w porównaniu z nimi jest np. Pole Bitwy pod Raszynem wielkości ok. 0,27 ha (to bitwa z 1809 roku).
Choć każde z zabytkowych pól bitewnych ma swoje cechy charakterystyczne, to w gminie Grunwald wyróżnia się na ich tle na kilka sposobów. Z pewnością dotyczy jednego z najbardziej znanych wydarzeń w dziejach Polski – jego „sława” zresztą w dużym stopniu przysłużyła się jego zachowaniu i upamiętnieniu. Pole bitwy pod Grunwaldem od XV do XIX wieku było swoistym miejscem pielgrzymek, bardzo żywa była legenda o „kamieniu Jagiełły”, przy którym król miał odpoczywać po zakończonej bitwie, zwycięstwo polskich i litewskich wojsk było znane i czczone. Na początku XX wieku, przy okazji prowadzonych w okolicy różnych prac (np. budowy drogi) znajdowano w ziemi ludzkie szczątki. Jednak dopiero pod koniec lat 50. rozpoczęto na tych terenach badania archeologiczne. Pozwoliły one potwierdzić, że to właśnie na tych polach, położonych między miejscowościami Grunwald i Stębark, latem 1410 roku połączone wojska polskie i litewskie pod dowództwem króla Polski, Władysława II Jagiełły, i wielkiego księcia litewskiego, Witolda, pokonały siły zakonu krzyżackiego. I nawet jeśli nie udało się w pełni tego sukcesu wykorzystać, tzn. doprowadzić do ostatecznego upadku Krzyżaków, pod Grunwaldem odbyła się jedna z najważniejszych bitew średniowiecznej Europy.
Choć pole pod Grunwaldem przez pięćset lat nieprzerwanie było traktowane jako ważne miejsce dla dziejów Polski, właściwie dopiero połowie XX wieku rozpoczęto realizowanie projektów mających w czytelny sposób, w materialnej formie upamiętnić zdarzenia z 1410 roku. Choć budowa założenia pomnikowego w tym miejscu wydawała się czymś oczywistym, miała też cel polityczny: przypadającą w 1960 roku 550. rocznicę bitwy władze PRL postanowiły potraktować jako preludium obchodów znacznie ważniejszego jubileuszu: Tysiąclecia Państwa Polskiego (organizowanych jako „konkurencja” dla kościelnego jubileuszu tysięcznej rocznicy chrztu Polski). Na rok 1960 przypadała także piętnasta rocznica powstania Polski Ludowej. Połączenie jej z postawionymi na pierwszym planie obchodami niezwykle istotnej dla historii i tożsamości narodowej wiktorii grunwaldzkiej miała w oczywisty sposób przysłużyć się władzy, jej legitymizacji. Budowa pomnika na polu koło wis Grunwald nie była jedyną częścią obchodów 550. rocznicy bitwy. Drugą była superprodukcja filmowa – „Krzyżacy” w reżyserii Aleksandra Forda. Pokaz właśnie ukończonego filmu 17 lipca 1960 roku w kinie „Polonia” w Olsztynie towarzyszył grunwaldzkim obchodom.
Warto dodać, że pomysł budowy pomnika na polach Grunwaldu powstał tuż po zakończeniu II wojny światowej – i wtedy towarzyszyły mu polityczne pobudki, bo miał podkreślić polskość ziem Warmii i Mazur, które przez wiele lat były częścią Prus. Wtedy jednak projektu nie udało się zrealizować.
W 1958 roku ogłoszono zamknięty konkurs architektoniczny na projekt założenia pomnikowego na polach grunwaldzkich. Spośród sześciu zaproszonych do udziału w nim zespołów zwycięską koncepcję przedstawili architekt Witold Cęckiewicz i rzeźbiarz Jerzy Bandura. Główną część ich kompozycji stanowił granitowy, wysoki na 10 metrów pomnik oraz towarzyszących mu jedenaście strzelistych, 30-metrowych stalowych masztów symbolizujących sztandary polskich i litewskich chorągwi. Obie te konstrukcje postawiono na szczycie usypanego w 1959 roku kopca; powstał on na wzgórzu, z którego według legendy miał walczącymi wojskami dowodzić król Władysław Jagiełło.
W granitowym, masywnym obelisku posadowionym dodatkowo na podeście ze schodami, Bandura wyrzeźbił wyłaniające się z kamienia twarze rycerzy; o ich wyrazie projektanci pisali: „Dwa surowe i czujne oblicza rycerzy, które jak twarze słowiańskiego Światowida powinny skupiać w sobie nastrój, wewnętrzną duchową atmosferę tego pola, nad którym zakrzepł wrzask bitwy”. Dwie wysokie struktury górują nad rozległym, pustym polem. Są widoczne z daleka, ich wymowa jest czytelna. Z parkingu na szczyt tzw. Wzgórza Pomnikowego wiedzie szeroka, monumentalna, ok. 600-metrowa droga.
W skład projektu Cęckiewicza i Bandury wszedł także amfiteatr oraz widoczna z jego stopni plastyczna mapa bitwy. Projektanci amfiteatr posadowili na zboczu wzgórza tak, aby jego żelbetowa konstrukcja stała się zarazem podziemną przestrzenią ekspozycyjną z salą kinową; są tu prezentowane związane z bitwą pamiątki (działające tu Muzeum Bitwy pod Grunwaldem od 1975 roku jest oddziałem Muzeum Warmii i Mazur w Olsztynie). Podziemny pawilon jedną, założoną na planie wycinka koła elewacją, wysuwa się ze zbocza – tę ścianę Witold Cęckiewicz ukształtował z ułożonych w ażurową kompozycję dużych, grubo ciosanych kamieni. Wewnątrz pawilonu krakowscy artyści Helena i Roman Husarscy specjalnie na potrzeby tej przestrzeni stworzyli mozaikowy fryz przedstawiający rycerzy spod Grunwaldu. Na zachodnim krańcu objętego ochroną konserwatorską rozległego terenu znajdują się kamienne ruiny dawnej kaplicy pobitewnej, zbudowanej zapewne w miejscu mogiły poległych w bitwie rycerzy (bezimienne ofiary starcia pod Grunwaldem uhonorowano także w 1990 roku, umieszczając poświęconą im tablicę pamiątkową na Grobie Nieznanego Żołnierza w Warszawie). Obok ruin w 1983 roku umieszczono także „kamień Jagiełły”, głaz, z którym wiele wieków wiązały się legendy, a który w 1901 roku na polecenie władz Prus przeniesiono w inne miejsce, w którym miał wyznaczać miejsce śmierci wielkiego mistrza zakonu krzyżackiego, Ulricha von Jungingena, który poległ w czasie bitwy.
15 lipca 1960 roku uroczyście odsłonięto nowe założenie pomnikowe na polach Grunwaldu; w kolejnych latach w przestrzeń tę wprowadzono jeszcze wiele elementów, głazy i tablice pamiątkowe, złożono tu kamienie ze zniszczonego w czasie II wojny światowej krakowskiego Pomnika Grunwaldzkiego, powstały parkingi, pawilon gastronomiczny itp. Pole bitwy pod Grunwaldem jest jedną z najważniejszych atrakcji turystycznych w regionie, odwiedzaną tłumnie także przez szkolne wycieczki. Według danych Polskiej Organizacji Turystycznej w 2018 roku Muzeum Bitwy pod Grunwaldem odwiedziło 140 tysięcy osób; wśród zabytków w województwie warmińsko-mazurskim bardziej popularne są tylko Wilczy Szaniec w Gierłoży koło Kętrzyna oraz Muzeum Warmii i Mazur w Olsztynie.
Doroczne widowisko historyczne prezentujące epizody z bitwy pod Grunwaldem ogląda zwykle od kilku do kilkunastu tysięcy widzów.
Stale rosnące wskaźniki ruchu turystycznego niejako wymuszają stałą modernizację terenu. W 2008 roku, w porozumieniu z wojewódzkim konserwatorem zabytków powstał projekt nowego budynku Muzeum Bitwy pod Grunwaldem. Opracował go Warsztat Architektury, pracownia projektowa Krzysztofa Kozłowskiego. W kolejnych dwóch latach na skraju pola bitwy, przy szosie wiodącej ze wsi Grunwald do wsi Stębark (będącej administracyjną siedzibą muzeum), powstał – częściowo ukryty pod ziemią – ekspresyjny w formie pawilon z betonu i szkła. Według założeń pomieścić miał muzeum, zaplecze biurowe i gastronomiczne oraz sanitarne. Obok niego zaplanowano parking oraz pole namiotowe.
W wywiadzie udzielonym w 1959 roku „Słowu Powszechnemu” Witold Cęckiewicz mówił: „Już samo pole bitewne jest jednym wielkim pomnikiem. Wznosząc Pomnik Grunwaldzki, należało więc wzbogacić pole bitwy elementami pomnikowymi, odpowiednio rozmieszczonymi akcentami plastycznymi podkreślić jego pomnikowy charakter”. Objęte ochroną konserwatorską Pole Bitwy pod Grunwaldem liczy nieco ponad 50 hektarów powierzchni. I choć jako jedyne z zabytkowych pól bitewnych posiada tak rozbudowany program pomnikowo-architektoniczny, do dziś najsilniejsze wrażenie robi rozległość tej pustej przestrzeni, pozwalająca uświadomić sobie skalę stoczonej tu walki.
Na pewno znajdziecie coś dla siebie!
Bohaterska obrona Westerplatte we wrześniu 1939 r. uznawana jest za pierwszą bitwę II drugiej wojny światowej. Początkowo piaszczysta wyspa, jako półwysep Westerplatte uformowało się w latach 1845-47. Przed 1914 roku istniała tu m.in. przystań dla statków, molo i dom zdrojowy....
Wisłoujście jest unikatową i najstarszą na wybrzeżu polskim twierdzą nadmorską. Usytuowana na brzegu Wisły, otoczona bastionami i oddzielona od lądu fosą stanowi ufortyfikowaną, sztuczną wyspę. Nazwa twierdzy oddaje charakter fortyfikacji znajdującej się niegdyś u ujścia głównego ramienia Wisły do Bałtyku....
Wieś położona 40 km na północny wschód od Krakowa zapisała się w historii Polski zwycięstwem wojsk Tadeusza Kościuszki nad Rosjanami w 1794 r. Znaczenie tej jednej z najbardziej znanych bitew insurekcji kościuszkowskiej nie tyle polegało na militarnym sukcesie, ile zasadzało...
