Wrocław – zespół historycznego centrum

Trudno byłoby wskazać miasto będące lepszą alegorią historii całej Europy Środkowej niż Wrocław. Na przestrzeni ostatniego tysiąclecia należał do Polski, Czech, Prus i Niemiec, a swoje rezydencje urządzali tu Piastowie, Luksemburgowie i Hohenzollernowie.

Robert Neumann / Forum

Niestety, miasto nie zawsze przechodziło z rąk do rąk w sposób pokojowy; do dziś możemy więc we Wrocławiu oglądać pamiątki z wielu okresów rozkwitu, ale też wojen i upadku.

Unikatowo zachowany element fortyfikacji

Początki Wrocławia nie są jasne, ale niewątpliwe wiążą się z Odrą, ciągle jeszcze rozdzielającą się w mieście na kilka odnóg, na których występują liczne wyspy. Owych odnóg i wysp było niegdyś znacznie więcej, a rzeka stwarzała dogodne warunki do osadnictwa – zapewniała wodę, pożywienie i świetne warunki obronne. Najstarszym wcieleniem Wrocławia był więc gród wzniesiony w X wieku na jednej z odrzańskich wysp – Ostrowie Tumskim. Pod koniec stulecia gród został przyłączony do państwa Mieszka I, a w roku 1000 utworzono tu biskupstwo. Przez kilka kolejnych stuleci wyspa była ośrodkiem władzy zarówno świeckiej, jak i kościelnej. Ślady tej pierwszej funkcji są dziś słabo czytelne – ze wspaniałego niegdyś zamku, z którego do początku XIV wieku rządzono księstwem wrocławskim, zachowały się jedynie relikty pod klasztorem Sióstr Szkolnych de Notre Dame oraz mocno zniekształcona kaplica św. Marcina, niegdyś stojąca na dziedzińcu. Od czasu zasypania w XIX wieku jednej z odnóg rzeki Ostrów nie jest też wyspą; wciąż jednak nad jego panoramą góruje potężna bryła katedry św. Jana o dwuwieżowej fasadzie. Pierwszy kościół w tym miejscu powstał zapewne jeszcze przed utworzeniem biskupstwa, dziś jednak możemy oglądać świątynię wzniesioną w kilku etapach w ciągu XIII i XIV wieku.

Jej długie prezbiterium z prostokątnym obejściem uchodzi za pierwszą gotycką budowlę w Polsce; wyróżnia się też bardzo bogatą dekoracją rzeźbiarską, głównie ukazującą roślinność, nawiązującą do podobnych zespołów w wielkich gotyckich katedrach we Francji. W późniejszych czasach dostawiono do katedry szereg kaplic, w tym dwie należące do najwybitniejszych barokowych budowli w Europie Środkowej – św. Elżbiety, nawiązującą do wzorów rzymskich, oraz Elektorską, zaprojektowaną przez sławnego wiedeńskiego architekta Johanna Fischera von Erlach. Na Ostrowie zachowały się także do dziś rezydencje biskupa oraz kanoników, a także kościoły – niewielki św. Idziego z I poł. XIII wieku, najstarszy integralnie zachowany budynek Wrocławia, i ufundowana przez wybitnego księcia Henryka IV kolegiata św. Krzyża, fascynująca wysmukłą sylwetką kryjącą dwa poziomy użytkowe, oraz bogactwem detalu.

W XIII wieku punkt ciężkości Wrocławia przeniósł się na lewy brzeg Odry. To tutaj w kilku fazach powstało rozległe założenie Starego Miasta. Równocześnie Wrocław stał się samorządowym miastem komunalnym; pierwsze przywileje otrzymał zapewne już od Henryka Brodatego (zm. 1238), ale dla ukształtowania jego dzisiejszego układu kluczowa była druga lokacja, przeprowadzona po niszczącym najeździe Tatarów w roku 1241. Wówczas wytyczono ogromny rynek i sieć odchodzących od niego prostych ulic; śląska stolica była wówczas niewątpliwie największym i najdynamiczniej się rozwijającym ośrodkiem miejskim w Polsce, a ów monumentalny układ przestrzenny stał się wzorem dla nieco późniejszych lokacji Poznania czy Krakowa. Zapewne jeszcze w XIII wieku miasto zostało zresztą jeszcze powiększone, wtedy to wytyczono drugi rynek, czyli Nowy Targ. Do dzisiaj można na tym obszarze podziwiać szereg obiektów charakterystycznych dla średniowiecznej metropolii. Rynek był miejscem handlu, ale także siedzibą władz, dla których wzniesiono ratusz. Dzisiejsza budowla zawiera w sobie fragmenty z XIV wieku, ale obecny kształt nadano jej krótko po roku 1500.

Już po roku 1260, zapewne najwcześniej w Polsce, Wrocław został otoczony ceglanymi murami obronnymi

Przebudowy te zaowocowały jedną z najwspanialszych siedzib władz miejskich w Europie, z potężnym szczytem wschodnim, pokrytym kunsztowną dekoracją z wyginających się pinakli (ozdobnych igliczek) oraz ozdobną elewacją południową z wielkimi wykuszami (aneksami na piętrze, nadwieszonymi na wspornikach) i bogatym wystrojem rzeźbiarskim (dziś w dużej mierze XIX-wiecznym). Przed ratuszem znajduje się pręgierz – słup do wymierzania kar, przypominający, że jedną z najważniejszych funkcji władzy jest sprawiedliwość.

Chcesz być na bieżąco z przeszłością?

Email Zapisz mnie do Newslettera!

Podanie adresu e-mail i kliknięcie przycisku “Zapisz się do newslettera!” jest jednoznaczne z wyrażeniem zgody na wysyłanie na podany adres e-mail newslettera Narodowego Instytutu Konserwacji Zabytków w Warszawie zawierającego informacje o wydarzeniach i projektach organizowanych przez NIKZ. Dane osobowe w zakresie adresu e-mail są przetwarzane zgodnie z zasadami i warunkami określonymi w Polityce prywatności.

Już po roku 1260, zapewne najwcześniej w Polsce, Wrocław został otoczony ceglanymi murami obronnymi; pewne ich partie zachowały się nad Odrą w sąsiedztwie Ossolineum czy przy ul. Krasińskiego. Później fortyfikacje rozbudowywano, a ich bodaj najciekawszym elementem jest unikatowo zachowana na znacznej części dawnego obwodu miasta fosa, pokazująca, jak silnie dawne miasta były odseparowane od otoczenia.

Dominanta w miejskim pejzażu

W panoramie centrum Wrocławia do dziś dominują wielkie późnośredniowieczne kościoły zbudowane z cegły i kamienia, utrzymane w bardzo charakterystycznym, minimalistycznym lecz efektownym stylu, nazywanym śląską szkołą architektury gotyckiej. Naczelne miejsce zajmuje tu XIV-wieczna, wysmukła bazylika św. Elżbiety położona w sąsiedztwie rynku, pełniąca kiedyś funkcję kościoła parafialnego wyższych warstw społeczeństwa – opiekowała się nią rada miejska, a najznaczniejsze rody budowały przy niej swoje kaplice. Kościołowi towarzyszy potężna wieża, której wysokość przekracza 90 m; w XV wieku była ona jeszcze wyższa, gdyż wieńczył ją znacznie wyższy od dzisiejszego, iglicowy hełm, który jednak zawalił się w r. 1529. Prestiż i artystyczna wspaniałość kościoła sprawiły, że stał się on wzorem naśladowanym w wielu innych śląskich miastach; podobne świątynie znajdziemy więc m.in. w Legnicy, Świdnicy czy Brzegu. W samym Wrocławiu zbliżone rozwiązania zastosowano też w drugim kościele parafialnym, p. w. św. Marii Magdaleny (ob. katedra polskokatolicka).

Z uwagi na dwuwieżową fasadę i wiszące łuki oporowe przypomina on jednak katedrę; w jego wnętrzu wyróżnia się kolosalne okno we wschodniej ścianie, zalewające wnętrze światłem i przykuwające oko wyjątkowo wyrafinowanym maswerkiem (kamiennym, ażurowym przezroczem o złożonej geometrycznej kompozycji). We Wrocławiu nie brakowało także świątyń klasztornych. Już w XII w. pojawili się tu kanonicy reguły św. Augustyna, którzy przenieśli się tu ze Ślęży. Kościół ufundował owiany legendą Piotr Włostowic, choć fundację ukończyli chyba po jego śmierci jego żona Maria i syn Świętosław – oboje zostali przedstawienia z modelem świątyni, który wręczają Matce Boskiej na tympanonie, dziś umieszczonym we wnętrzu kościoła, a będącym jednym z najpiękniejszych dzieł rzeźby romańskiej w Polsce. Obecny kościół również powstał w XIV wieku i jest przykładem budowli halowej – z wszystkimi nawami równej wysokości. O niesłychanej wręcz ekspresyjności wnętrza decydują bogate, dynamiczne sklepienia gwiaździste i przeskokowe (asymetryczne), również należące do charakterystycznych cech architektury śląskiej. We Wrocławiu najwcześniej w Polsce pojawili się franciszkanie (1236?); szczególnie wspierał ich książę Henryk Pobożny, który został pochowany w ich kościele, później zastąpionym nowym, znacznie okazalszym (ob. katedra grekokatolicka); w 1226 roku z Krakowa przybyli dominikanie, których kościół zachował znaczne partie z XIII w. i wciąż pełni pierwotną funkcję. Dla augustianów powstał natomiast ogromny halowy kościół św. Doroty, który jest też dobitnym świadectwem przejścia Wrocławia pod panowanie czeskie – ufundował go cesarz i król czeski Karol IV Luksemburski. Dawny Wrocław zamieszkiwali także Żydzi, których gmina powstała już w XII w.; to właśnie tutaj zachował się nagrobek niejakiego kantora Dawida z r. 1203, najstarszy tego rodzaju zabytek w Polsce; niestety, wskutek wzrastającej nietolerancji, Żydzi zostali ostatecznie wypędzeni z miasta w poł. XV wieku. Gmina odrodziła się dopiero w poł. XVIII wieku, czego pamiątką jest klasycystyczna synagoga pod Białym Bocianem.

Realizacja, która przepychem przewyższa niejedną królewską rezydencję

W czasy nowożytne Wrocław wszedł jako prawdziwa metropolia, drugie po Pradze miasto Czech, wielki ośrodek sztuki i nauki. Istotną postacią był wówczas humanista i kolekcjoner Heinrich Rybisch, który przy ul. Ofiar Oświęcimskich wzniósł sobie wystawną renesansową rezydencję; zachowała się z niej niezwykle bogata, antykizująca dekoracja parteru. Znaczącym dziełem wrocławskiego renesansu jest też nagrobek Rybischa w kościele św. Elżbiety, ukazujący go jako uczonego – z księgą i sferą armilarną. Do najświetniejszych zabytków kultury XVI-wiecznego Wrocławia należy też powstała pod koniec stulecia potężna manierystyczna kamienica pod Gryfami przy Rynku, z okazałym portalem i niezwykłym szczytem, w którym rolę dekoracyjnego obramienia pełnią figury gryfów, lwów i orłów.

Wojny i kryzysy XVII i XVIII wieku odcisnęły na Wrocławiu swoje piętno, podkopując jego sytuację gospodarczą, ale miasto szczęśliwie uniknęło zniszczeń i wciąż się rozwijało. W okresie tym powstało wiele okazałych kamienic należących do mieszczan i szlachty, a także barokowych kaplic przy starszych kościołach – poza wymienionymi przy katedrze także przy kościele dominikanów (kaplica bł. Czesława) czy franciszkanów (kaplica Hochberga); najwspanialszymi przykładami wrocławskiego baroku są jednak monumentalne świeckie lub na poły świeckie gmachy z początku XVIII w. – klasztor krzyżowców z czerwoną gwiazdą (dziś Ossolineum), sierociniec na Ostrowie Tumskim, a przede wszystkim kolosalny gmach Uniwersytetu.

Historyczne centrum Wrocławia było obiektem intensywnej działalności inwestycyjnej także w XIX i XX wieku; pokazują one, że Wrocław należał do największych i najszybciej się rozwijających miast Niemiec.

Ten ostatni, ufundowany przez cesarza Leopolda I dla utworzonej w roku 1702 jezuickiej uczelni należy do najokazalszych tego rodzaju realizacji w Europie, a bogaty program architektoniczny, malarski i rzeźbiarski, sławiący Mądrość, cesarza i zakon, ogniskujący się w reprezentacyjnej Auli Leopoldyńskiej, przewyższa niejedną królewską rezydencję.

Historyczne centrum Wrocławia było obiektem intensywnej działalności inwestycyjnej także w XIX i XX wieku; pokazują one, że Wrocław należał do największych i najszybciej się rozwijających miast Niemiec. Z tego okresu pochodzi wiele gmachów urzędowych (m. in. utrzymany w stylu arkadkowym, przypominający zamek Sąd), a także szereg okazałych domów handlowych, szczególnie secesyjnych, jak Schlesinger i Grunnbaum (pod Gorgoną) przy ul. Ruskiej lub braci Barsch (Feniks) przy Rynku i modernistycznych – na szczególne wyróżnienie zasługują okazały dom towarowy Warenhaus Wertheim (Renoma), a zwłaszcza zachwycający lekką, opływową formą Pettersdoff (Kameleon), dzieło Ericha Mendelsohna, jednego z najwybitniejszych architektów międzywojennej Europy.

W przeciwieństwie do większości dużych miast Niemiec, Wrocław uniknął zmasowanych bombardowań alianckich podczas II Wojny Światowej. Niestety, wyjątkowo zaciekłe walki w r. 1945, podczas zdobywania miasta przez Armię Czerwoną, obróciły historyczne śródmieście w gruzy, niszcząc domy, pałace i kościoły wraz z ich gromadzonym przez stulecia wyposażeniem; nie jest przypadkiem, że spośród wielkich średniowiecznych świątyń tylko w kościele św. Doroty znajdziemy dziś bogaty zespół nowożytnych ołtarzy czy stalli – kościół ten jako jedyny w tej grupie uniknął poważniejszych zniszczeń. Kolejne dekady przyniosły jednak mozolną odbudowę (nie zawsze jednak konsekwentną – część starego miasta zachowała dawny porządek urbanistyczny, część zabudowano blokami), w wyniku której miasto nad Odrą wciąż prezentuje w całej okazałości swoją długą, różnorodną i wielonarodową historię.