Choć w obręb świata chrześcijańskiego ziemie polskie włączone zostały chrztem w 966 roku, rozwój kościelnych instytucji powstępował stopniowo. Przez cały okres średniowiecza swoje siedziby zakładały (zazwyczaj sprowadzane przez władców i książąt) kolejne zakony; jako pierwsi, w XI wieku w Polsce pojawili się benedyktyni. W XII i XIII stuleciu swoje klasztory wybudowali tu cystersi, dominikanie, franciszkanie, karmelici itd. W 1382 roku książę Władysław Opolczyk, palatyn Ludwika Andegaweńskiego, króla Węgier (1342–1382) i Polski (1370–1382) sprowadził na rządzone przez siebie terytorium zakon paulinów.
Zgromadzenie powstało w drugiej ćwierci XIII wieku na Węgrzech; wśród swoich zadań paulini mają przede wszystkim kontemplację i modlitwę, ale również czynienie posługi duszpasterskiej oraz szerzenie kultu Matki Boskiej.
Osiadając w Polsce zakonnicy otrzymali od Władysława Opolczyka drewniany kościółek wraz z otaczającym go terenem na szczycie jednego z wapiennych wzgórz, w sąsiedztwie miasta Stara Częstochowa. Rejon (dziś nazywany Jurą Krakowsko-Częstochowską) miał w owym czasie, jako usytuowany na pograniczu trzech ważnych regionów – Małopolski, Wielkopolski i Śląska – znaczenie strategiczne; to tutaj za czasów króla Kazimierza Wielkiego (1333–1370) powstała sieć zamków i warowni mających wspomagać obronność ziem polskich. Pauliński klasztor także powstał zapewne w miejscu takiego obiektu. Został nazwany Clarus Mons.
Pierwsze murowane budowle na klasztornym terenie wzniesiono pod koniec XIV wieku. Znalazła się wśród nich Kaplica Cudownego Obrazu, budynek mający pomieścić ikonę Matki Bożej z Dzieciątkiem (kaplica znajdowała się w innym miejscu klasztornego wzgórza niż ta obecnie istniejąca). Dzieło podarował paulinom dwa lata po ich osiedleniu w Polsce Władysław Opolczyk. Namalowany najpewniej przez anonimowego włoskiego malarza obraz już wtedy słynął z czynienia cudów, był więc nie tylko cenny ze względu na otaczający go kult religijny, ale i przyciągał pielgrzymów – od początku bytności paulinów w Polsce ich siedziba była znana właśnie ze względu na owo dzieło.
Pielgrzymowanie do otoczonych kultem miejsc było niezwykle ważną częścią religijnej obrzędowości w średniowieczu.
Wśród celów tej specyficznej turystyki znajdowały się najważniejsze sanktuaria tamtego czasu, Rzym, Santiago de Compostela oraz Jerozolima, te jednak, choćby ze względu na odległość, były niedostępne dla wielu chrześcijan z Polski i ościennych krajów. Inaczej niż Stara Częstochowa. W ten sposób rósł od XIV wieku kult cudownego obrazu z klasztoru paulinów, a w ślad za nim rozrastały się klasztorne włości.
W XV wieku na jasnogórskim wzgórzu rosły już kościół i klasztor– nadano im formy gotyckie, zaś układ przestrzenny zespołu zabudowy wzorowano bezpośrednio na planie macierzystego klasztoru paulinów, znajdującego się pod Budą na Węgrzech. Relikty tamtej epoki, czyli ślady gotyckiej architektury klasztoru, do dziś można znaleźć w sklepieniach naw kościoła oraz kaplicy Matki Boskiej. Zachowało ich się niewiele, bo jasnogórski kompleks był wielokrotnie rozbudowywany, a także odbudowywany po kilku najazdach i oblężeniach. Jeden z nich jest dość dokładnie znany, bo opisał go na kartach swojej kroniki Jan Długosz. W kwietniu 1430 roku na Jasną Górę napadli husyci. Według Długosza najbardziej dramatycznym skutkiem tego zdarzenia było zniszczenie obrazu Matki Boskiej Częstochowskiej, który barbarzyńscy najeźdźcy mieli pociąć szablami (inne relacje mówią o tym, że napad na kaplicę miał charakter rabunkowy i brali w nim udział także Polacy). Pewnym jest, że po zniszczeniu cudowny obraz zawieziono do Krakowa, gdzie różni specjaliści przez prawie dwa lata próbowali przywrócić dziełu pierwotny wygląd. Według legendy liczne uszkodzenia obrazu udało się naprawić, oprócz blizn na twarzy Matki Boskiej, które pozostały na niej do dziś.
W 1624 roku, kiedy w Europie toczyła się wojna trzydziestoletnia, z inicjatywy Zygmunta III Wazy jasnogórskie zabudowania zaczęto otaczać murami obronnymi.
Polski władca uznał, że w niepewnych czasach klasztor powinien otrzymać charakter fortecy. Umocnienia na częstochowskim wzgórzu projektował zapewne wenecki architekt i inżynier wojskowy, specjalista od architektury obronnej, Andrea dell’Aqua, pracujący także dla dworu Zamoyskich (dokończył fortyfikacje Zamościa) i Koniecpolskich (zaprojektował dla nich m.in. obronne rezydencje, zamek w Brodach oraz pałac w Podhorcach).
W 1652 roku sejm zdecydował, aby na terenie klasztoru paulinów na stałe znajdowała się drużyna wyszkolonych żołnierzy; uzbrojenie posiadali także sami paulini. Niedługo później, 18 listopada 1655 roku, Jasną Górę zaatakowali Szwedzi. Wzgórze klasztorne skutecznie odpierało najazd przez sześć tygodni, Szwedzi wycofali się w nocy z 26 na 27 grudnia 1655 roku. Ufortyfikowanie i uzbrojenie klasztoru okazało się więc słuszną i rozważną decyzją. Jednak nie roztropność króla, który przewidując zdarzenia nakazał ufortyfikowanie klasztoru, stała się symbolem tych zdarzeń. Sukces obrony paulinów najbardziej przysłużył się budowaniu mitu Jasnej Góry jako miejsca obrony polskości oraz wzmocnieniu siły kultu religijnego obrazu Matki Boskiej Częstochowskiej. Gdy w XIV wieku Władysław Opolczyk przywoził ikonę z Rusi Halickiej, już wtedy związana była z nią legenda, jakoby wystawiony na mury zamkowe podczas najazdu wroga obraz „odpędził” najeźdźców. W przypadku oblężenia Jasnej Góry ów mit przybrał na sile, liczba pielgrzymów chcących doświadczyć cudownych właściwości wizerunku Matki Bożej rosła; kult jasnogórskiego wizerunku wyznawali zarówno „zwykli” chrześcijanie, jak i władcy: to w Kaplicy Cudownego Obrazu, wracając w 1683 roku spod Wiednia, Jan III Sobieski, złożył hołd i trofea po zwycięstwie nad Turkami.
W 1690 roku jasnogórski kościół został zniszczony w wyniku pożaru. I to zdarzenie miało kluczowy wpływ na wygląd całego założenia architektonicznego. To wtedy bowiem ruszyła budowa nowej bazyliki: nie odbudowano tu bowiem gotyckiego kościoła, ale w oparciu o jego relikty wzniesiono wyższą i większą świątynię utrzymaną w stylu późnobarokowym. Trzynawowa świątynia zyskała niezwykle bogatą dekorację. Prezbiterium wypełnił wykonany ze sztucznego marmuru, wielobarwny, rozbudowany ołtarz główny autorstwa wrocławskiego rzeźbiarza i sztukatora, Johanna Adama Karingera.
nawy jasnogórskiej bazyliki uzupełnił zestaw marmoryzowanych ołtarzy głównych, korespondujących bogatymi formami z ołtarzem głównym. Wnętrze ozdobiono także bardzo bogatą dekoracją stiukową, ściany i filary pokryto marmoryzacją, na sklepieniu pojawiła się polichromia autorstwa Karola Dankwarta.
Niedługo później, w pierwszej połowie XVIII wieku, nawy jasnogórskiej bazyliki uzupełnił zestaw marmoryzowanych ołtarzy głównych, korespondujących bogatymi formami z ołtarzem głównym. Wnętrze ozdobiono także bardzo bogatą dekoracją stiukową, ściany i filary pokryto marmoryzacją, na sklepieniu pojawiła się polichromia autorstwa Karola Dankwarta.
Sam nowy kościół został wpleciony w sieć istniejących wcześniej zabudowań powstających na przestrzeni lat na częstochowskim wzgórzu; połączony został m.in. z zachowanymi XVII-wiecznymi kaplicami, w tym bogato zdobioną Kaplicą Cudownego Obrazu. Ta rozbudowana była w pierwszej połowie XVII wieku z inicjatywy biskupa płockiego, Stanisława Łubieńskiego, oraz prymasa i arcybiskupa gnieźnieńskiego, Macieja Łubieńskiego. To wtedy jej niewielką przestrzeń powiększono: gotycka kaplica stała się prezbiterium, a zabudowana część klasztornego zmieniła się w trzy nawy jej korpusu. W latach 80. XVII wieku wypełniono ją roślinną i figuralną dekoracją sztukatorską, a dekadę później śląski malarz Karol Denkwart stworzył tu cykl malowideł o tematyce maryjnej. Wśród wypełniających kaplicę detali zwracają uwagę także marmurowe manierystyczne portale.
Centralne miejsce w tym wnętrzu zajmuje hebanowy ołtarz główny, w którym znajduje się obraz Matki Boskiej Częstochowskiej. Ufundował go kanclerz Jerzy Ossoliński, zaprojektował zapewne Giovanni Battista Gisleni. Ołtarz wykonano z drewna obłożonego hebanem i srebrem.
Wśród klasztornych przestrzeni bogaty wtrój, dekoracje rzeźbiarskie czy malarskie mają rozbudowywane głównie w XVIII wieku m.in. skarbiec, zakrystia (w latach 90. XVII wieku Karol Denkwart stworzył tu cykl iluzjonistycznych malowideł o tematyce biblijnej), Sala Rycerska czy biblioteka.
Ta ostatnia, znajdująca się w południowym skrzydle zabudowań klasztoru, ma zwierciadlane sklepienie pokryte malowidłami z ulokowaną w centralnym punkcie alegoryczną kompozycją pt. Pochwała Mądrości.
Zespół jasnogórskich zabudowań przez siedem wieków istnienia ulegał wielu przeobrażeniom.
Dziś jego główne przestrzenie posiadają wygląd nadany im w XVIII wieku, zostały tam jednak także wykorzystane wcześniejsze elementy, dodawano także w różnych momentach wiele nowych obiektów, a istniejące modernizowano czy uzupełniano. Czyni to tę przestrzeń bardzo różnorodną stylistycznie, a zarazem spójną, bo podporządkowaną jednak od początku jednej funkcji i celowi. Wśród najnowszych ingerencji w tę wyjątkową przestrzeń znajduje się – zaprojektowana w latach 1992-1993 – sala zgromadzeń. Mogące pomieścić nawet tysiąc osób wnętrze zaprojektowali Konrad Kucza-Kuczyński, Andrzej Miklaszewski i Piotr Kudelski. W otaczający jasnogórską twierdzę wał ziemny architekci wpisali wąską, długą przestrzeń, ze względu na położenie mającą zmienną wysokość.
Aby zniwelować te nierówności podzielili wnętrze szeregiem ustawionych w niewielkiej od siebie odległości, miękko wyginających się ram z żelbetu. Pozornie surowy materiał nadał sali powagi i adekwatnej do funkcji podniosłości.
Jasnogórskie wzgórze to dla Polski o wiele więcej niż tylko zespół zabytkowej zabudowy. To bardzo wartościowe i ciekawe pod względem architektonicznym miejsce jest zarazem sercem życia duchowego, religijnego, które odegrało istotną rolę w militarnych i politycznych dziejach kraju. Warto o tym pamiętać zwiedzając zdobne jasnogórskie budowle.
Na pewno znajdziecie coś dla siebie!
Na Świętej Górze w wielkopolskim Gostyniu kult Matki Bożej kwitł od średniowiecza. Na początku XVI wieku w związku z szerzącą się czcią dla Jej tutejszego cudownego wizerunku zbudowano drewnianą świątynię. Istniejący do dziś imponujący barokowy kościół, wzorowany na weneckiej bazylice Santa...
Górująca w panoramie miasta, gotycka budowla o wspaniałym barokowym wystroju wnętrz ma najwyższą wieżę na Śląsku. Świątynia zarówno skalą, jakością architektury, jak i rangą artystyczną wyposażenia zaświadcza o dawnym znaczeniu i zamożności Świdnicy – niegdyś stolicy księstwa świdnicko-jaworskiego, miasta o silnych...
Nazwa Wąchocka – niespełna trzytysięcznego miasteczka leżącego na północny zachód od Starachowic – u wielu osób może wywoływać uśmiech. Miejscowość nazywana jest wręcz stolicą polskiego dowcipu! Tymczasem Wąchock może poszczycić się czymś więcej niż tylko niesławnym, obśmianym sołtysem (który w rzeczywistości nie...
