Bazylika Zwiastowania NMP i klasztor oo. Bernardynów w Leżajsku są jednym z najcenniejszych zabytków architektury sakralnej z pogranicza renesansu i baroku na Podkarpaciu. Od połowy XVII wieku. zyskał sławę ważnego ośrodka kultu maryjnego w Polsce. Dzięki tutejszym zakonnikom i ich umiejętności pozyskiwania artystów i fundatorów świątynia może się poszczycić niezwykłym wystrojem. Z uwagi na swoje położenie na pograniczu polsko-ruskim i wynikające z tego zagrożenia została wyposażona w system umocnień, które miały wpływ na rozwój sztuki obronnej XVII i początku XVIII wieku.

Fot. NID

Początki na pniu

Według lokalnej tradycji powstanie kościoła i klasztoru poprzedziło niecodzienne zdarzenie.

Kiedy ujawnił to miejscowemu duchowieństwu i lokalnym władzom, został posądzony o herezję, uwięziony i być może torturowany. Po uwolnieniu wystawił w lesie tzw. Bożą Mękę, czyli osadzony na drzewcu krucyfiks. Od tego momentu z różnych zakątków kraju i Rusi zaczęli tutaj pielgrzymować ludzie doświadczający przeróżnych łask.

Aby przerwać szerzenie się kultu, miejscowy proboszcz Wyszograd kazał spalić Bożą Mękę. Gdy ogień nie strawił krucyfiksu, uznano go za cudowny.

Jeszcze w tym samym roku leżajska szlachcianka Regina Piekarska ufundowała i wzniosła w tym miejscu drewnianą kaplicę pw. św. Anny Samotrzeciej. W 1594 roku na jej miejscu, dzięki ofiarom złożonym przez mieszczan i dzierżawcy leżajskiego Kacpra Głuchowskiego, przy poparciu przełożonego bożogrobców ks. Jana Teologa, a także szlachcica Rzeszotarskiego, wzniesiono drewniany kościół Zwiastowania NMP oraz św. św. Jana Chrzciciela, Wawrzyńca, Sebastiana i Małgorzaty. Na jednym z trzech ołtarzy wystawiono wizerunek św. Anny, na drugim Bożą Mękę, trzeci ozdobiono obrazem Madonny z Dzieciątkiem, zwanej Matką Bożą Pocieszenia pędzla ks. Erazma z klasztoru leżajskich bożogrobców. To dzieło również zasłynęło z objawień i stało się celem licznych pielgrzymek.

Fot. Marek Maruszak / Forum

Kościół przeciwko łańcuckiemu diabłu

Coraz większa liczba przybywających wiernych i rosnące w związku z tym potrzeby duszpasterskie spowodowały, że w 1608 r. biskup przemyski Maciej Pstrokoński sprowadził do Leżajska bernardynów. Wkrótce miała powstać dla nich obszerna świątynia z zabudowaniami klasztornymi. Legenda głosi, że w znalezieniu odpowiedniej lokalizacji świątyni pomogły kępki rumianku, które pewnego dnia o świcie zauważono w lesie. Nieoczekiwane pojawienie się kwiatów w takim miejscu odczytano jako cud, a teren przekazano na rzecz przyszłego kościoła. Świątynię wzniesiono w latach 1618–1628 z fundacji marszałka wielkiego koronnego Łukasza z Bnina Opalińskiego i jego żony Anny z Pileckich Opalińskiej. Fundacja, potwierdzona przez króla Zygmunta III Wazę, później przez Jana Kazimierza, miała być przeznaczona na rzecz kultu Matki Bożej w podzięce za odniesione w 1610 roku zwycięstwo nad rezydującym w Łańcucie Stanisławem Stadnickim, zwanym z powodu dokonywanych gwałtów i profanacji „diabłem łańcuckim”. Miała też upamiętnić ród Opalińskich.

Klasztor jak forteca

Zespół klasztorny oo. Bernardynów w Leżajsku tworzą kościół Zwiastowania NMP oraz klasztor, które w 2. ćwierci XVII wieku zostały otoczone fortyfikacjami obronnymi z basztami i bramami. Założenie to w historii ulegało licznym przekształceniom. Głównym wykonawcą planów budynków, wzorowanych na traktatach Sebastiana Serlia, był architekt włoskiego pochodzenia Antonio Pellaccini, zwany Italusem. Był to murator lubelski o włoskim rodowodzie, który przybył tu z Lublina przed rokiem 1624.

Konsekracji kościoła dokonał w 1630 roku biskup przemyski Adam Nowodworski, ale budynek klasztorny ukończony został prawdopodobnie dopiero w 1637 roku.

Wykonany przez muratorów lubelskich kościół klasztorny otrzymał formę późnorenesansowej trójnawowej bazyliki z wydłużonym, zamkniętym półkoliście prezbiterium i dostawionymi do niego dwiema kaplicami kopułowymi. Zabudowania klasztorne wzniesiono na czworobocznym planie z wirydarzem pośrodku oraz pawilonami dostawionymi do naroży. Z powodu stałego niebezpieczeństwa najazdu Tatarów, a także Szwedów i Siedmiogrodzian w połowie XVII stulecia, dzięki staraniom prowincjała bernardynów Jana Wałowicza zespół zabudowań bernardyńskich otoczono fortyfikacjami. Mury i baszty wznoszono w dwóch etapach, w drugiej fazie pracowano według planów przypisywanych Krzysztofowi Mieroszewskiemu, znanemu z realizacji w Krakowie i na Jasnej Górze. W murach zespołu schronienie znajdowała nie tylko społeczność klasztorna, ale i ludność miejska, stanowiąc równocześnie załogę obronną.

Fot. NID

Architektura zespołu kościelno-klasztornego od samego początku tworzyła dość skromną oprawę dla bogatego wystroju wnętrza i dla wyposażenia o barokowym i rokokowym charakterze. Część wyposażenia wnętrz bernardyni wykonali samodzielnie w swym warsztacie. Wykazywali się też umiejętnościami pozyskiwania możnych fundatorów jak Opalińscy, Pileccy, Średzińscy, Grabińscy czy Potoccy, przy wsparciu których zatrudnili artystów i rzemieślników związanych z czołowym wówczas ośrodkiem artystycznym, jakim był Lwów.

Wiotkie figury pełne ruchu

Najstarszym zabytkiem leżajskiej świątyni, obok pierwotnego wizerunku Męki Pańskiej, jest cudowny obraz Matki Bożej Leżajskiej (Pocieszenia) z wizerunkiem Madonny i Dzieciątka.

Fot. domena publiczna

Wykonał go w XVI wieku techniką olejną na drzewie ks. Erazm, kanonik bożogrobców. Sława obrazu przyciągnęła do Leżajska nie tylko licznych pielgrzymów, ale również króla Władysława IV, który złożył przed obrazem wotum w 1642 roku za zwycięstwo chocimskie, i hetmana wielkiego koronnego Stefana Czarneckiego, który zawierzył siebie i wojsko w okresie potopu szwedzkiego.

W 1752 roku w związku z planowaną koronacją cudownego obrazu papieskimi koronami Benedykta XIV zakonnicy wykonali wiele inwestycji w świątyni. Wówczas m.in. powstała polichromia ścian i sklepień pod wpływem iluzjonistycznego malarstwa włoskiego, zwłaszcza twórczości Andrea Pozza. Wzory te przenieśli do Leżajska malarze lwowscy, m.in.: Wojtanowski, Kłossowski, Stanisław Stroiński, Mateusz i Maciej Millerowie.

W tym samym czasie powstały nastawy dla 19 bocznych ołtarzy, które datowane są na okres między XVII a XVIII wieku. Są one dowodem artystycznie bogatej twórczości snycerskiej form: od barokowych do wykonanych w stylu rokoko. Część rzeźb wykonał ceniony lwowski artysta Antoni Osiński, z którym współpracował snycerz z Leżajska, Wawrzyniec Gratkowski. Ich figury robią wrażenie wiotkich i ruchliwych z gestami żywymi i pełnymi uniesień.

Fot. Zofia i Marek Bazak / East News

Obiektem wyjątkowej klasy w leżajskiej świątyni są manierystyczne stalle wykonane w latach 1642–1648, na co wskazują daty zamieszczone na pulpicie. Ich autorstwo przypisuje się uzdolnionemu bernardynowi Pawłowi z Bydgoszczy. Wśród ich budowniczych wymienia się dwóch braci zakonnych: Samuela z Warszawy i Hilarego z Poznania. Stalle ufundowane zostały przez ówczesnego prowincjała Bernarda Orłowicza. Zdobione są bujną dekoracją z ornamentem pochodzenia niderlandzkiego w typie małżowinowo-chrząstkowym z intarsją i inkrustacją. W 1892 roku stalle poddano gruntownej odnowie.

1. Fot. Sappok / NAC
2. Fot. Zofia i Marek Bazak / East News

Zespół klasztorny oo. Bernardynów w Leżajsku, organy w Bazylice Mniejszej, 1940 r. (slajd pierwszy) i współcześnie (slajd drugi)

Unikatowym dziełem w leżajskiej świątyni jest monumentalny prospekt organowy. Jego wykonawcami byli Stanisław Studziński z Przeworska i kontynuujący jego pracę Jan Głowiński z Krakowa. Sam instrument zaliczany jest przez badaczy do najbogatszych pod względem artystycznym i najbardziej skomplikowanych technicznie barokowych organów w Polsce i jednych z najciekawszych w Europie. Jego obudowa otrzymała niezwykłą snycerską dekorację o skomplikowanym programie ikonograficznym ze słynnym przedstawieniem grupy Herkulesa walczącego z Hydrą. Na banderoli trzymanej przez putto obok rzeźby Herkulesa widnieje data „1723 rok” i wiąże się ją z zakończeniem prac budowlanych i dekoracyjnych przy obiekcie.

Wśród innych obrazów ołtarzowych, poświęconych świętym polskim i męczennikom, na szczególną uwagę zasługują dzieła wykonane przez dwóch XVII-wiecznych malarzy bernardyńskich: szczególnie cenny obraz Zwiastowania NMP w ołtarzu głównym wykonany przez Franciszka Lekszyckiego i obraz „Renesansowa Madonna” Szymona Hermanowicza, według grafiki Albrechta Dürera, znajdujący się w zakrystii (1. połowa XVII wieku).

W latach 1891–1896 przeprowadzono gruntowną konserwację świątyni. W latach 1915–1917 konwent leżajski stanowił fortecę wojsk austriackich i cel ostrzału rosyjskiego. W 1928 roku w odpowiedzi na prośbę biskupów przemyskich, władz zakonnych i miejscowej ludności papież Pius XI dekretem z dnia 10 lipca tegoż roku podniósł kościół oo. Bernardynów w Leżajsku do godności bazyliki mniejszej.

Zespół został uznany za Pomnik Historii w 2005 roku.

Fot. Bartosz Frydrych / Forum

Do dziś opiekunami zabytkowych obiektów są bernardyni. Tutaj znajduje się Muzeum Prowincji Polskiej Bernardynów ze zbiorami sztuki sakralnej i etnograficznej, wśród których na uwagę zasługują unikatowe starodruki pochodzące z konwentów na dawnych Kresach. W Leżajsku organizowane są również rokrocznie międzynarodowe festiwale muzyki organowej.

Czytaj też na portalu Zabytek.pl