Położenie Lublina w średniowieczu w centralnej części Królestwa Polskiego zadecydowało o jego roli jako ważnego ośrodka politycznego, handlowego, religijnego i kulturalnego. Tu zwoływano sejmy i w na jednym z nich, w 1569 r. uchwalono doniosły akt – unii powołującej do życia Rzeczpospolitą Obojga narodów, spajającą w jeden organizm państwowy Polskę i Wielkie Księstwo Litewskie.
Tu też ulokowano Trybunał Koronny dla Małopolski. To znaczenie Lublina znalazło odzwierciedlenie w harmonijnie rozwijającej się tkance miejskiej, z apogeum w dobie renesansu.
Początki Lublina sięgają VI w., gdy na wzgórzu Czwartek istniała osada handlowa – do dziś u jego stóp istnieje targowisko sięgające tradycją średniowiecznych jarmarków odbywających się co czwartek. Ta część, z najstarszym w mieście, wedle tradycji sięgającym czasów Mieszka I kościołem św. Mikołaja i soborem prawosławnym Przemienienia Pańskiego, znajduje się poza granicami obszaru ustanowionego pomnikiem historii, gdyż nie objęła go lokacja Lublina, bowiem miasto założono w 1317 roku na prawym brzegu Czechówki.
Od XII wieku górował tam na wzgórzu drewniany gród, siedziba kasztelana. W XIII stuleciu w jego obrębie powstał murowany donżon – cylindryczna wieża obronno-mieszkalna. Za panowania Kazimierza Wielkiego, w XIV wieku na wzgórzu wyrósł zamek, który strzegł świeżo lokowanego miasta.
Dzisiejszy zamek, o nieco baśniowym wyglądzie, nie przypomina tamtej gotyckiej warowni. W renesansową, godną królów siedzibę przekształcił go w pierwszej połowie XVI w. Zygmunt Stary. Wojny, które pustoszyły Rzeczpospolitą sto lat później, nie ominęły również Lublina – zrujnowały królewską warownię, przetrwała jedynie romańska wieża i kaplica zamkowa. Z polecenia Stanisława Staszica na pozostałościach zamku w latach 1823–1826 stanął nowy gmach o neogotyckim kształcie, przeznaczony na więzienie dla przestępców kryminalnych.
W czasie II wojny światowej miejsce to okryło się ponurą sławą za sprawą więzienia Gestapo, w którym przesłuchiwano i mordowano m.in. członków ruchu oporu. Potem przez 10 lat, do 1954 roku, było to osławione więzienie komunistyczne, gdzie poddawano torturom i zabijano w egzekucjach więźniów politycznych. Dziś stanowi siedzibę Muzeum Narodowego w Lublinie.
Najstarsza z kolei część – romański donżon – na parterze mieści wystawę poświęconą martyrologii więźniów, a na szczycie przygotowano taras widokowy.
W Lublinie zachował się historyczny układ urbanistyczny z rynkiem, klasycystycznym starym ratuszem, którego początki sięgają XIV wieku, będącym od 1578 roku siedzibą Trybunału Koronnego, fragmentem murów obronnych, domami z XVI–XIX wieku oraz wieloma budowlami sakralnymi. Formą ochrony jako pomnik historii objęte są Stare Miasto, Śródmieście i zamek.
Posiedzenia Trybunału Głównego Koronnego, najwyższego sądu dla szlachty z Małopolski (dla Wielkopolski i Mazowsza mieścił się w Piotrkowie Trybunalskim) odbywały się w ratuszu o początkach sięgających XIV wieku. Jego obecny kształt jest wynikiem przebudowy gmachu przez architekta królewskiego Dominika Merliniego w latach 80. XVIII wieku. Dziś mieści Pałac Ślubów, Muzeum Historii Ratusza i Trybunału Koronnego oraz wejście do Lubelskiej Trasy Podziemnej.
Najcenniejszą częścią zamku jest kaplica Trójcy Świętej zdobiona rusko-bizantyjską polichromią z 1418 roku fundacji Władysława Jagiełły.
Tworzą ją połączone korytarzami piwnice staromiejskich kamienic, piwnica-winiarnia i loch więzienny pod ratuszem. Na trasie przygotowano makiety obrazujące rozwój przestrzenny miasta w dawnych wiekach i multimedialną, ruchomą makietę wielkiego pożaru Lublina z 1719 roku.
W zamożnym mieście powstawały coraz okazalsze kamienice, od czasów renesansu wieńczone attykami, zdobione piękną kamieniarką i dekoracją sgraffitową.
Najefektowniejsza jest kamienica Konopniców, zbudowana w latach 1597–1614, o bogatych obramieniach okien. Niewiele ustępuje jej wzniesiona przed 1540 roku kamienica Lubomelskich, w której częściowo zachowały się renesansowe polichromie. Kamienica Klonowica ozdobiona jest medalionami z wizerunkami literatów związanych z miastem. Po drugiej stronie Starego Miasta wznosi się okazała Brama Krakowska, pozostałość po murach miejskich z XIV wieku, wzniesiona po niszczycielskim najeździe Tatarów z 1341 roku. Dziś w charakterystycznym budynku bramnym, przebudowanym najpierw w stylu renesansowym, a następnie w XVIII wieku w barokowym, mieści się Muzeum Historii Miasta Lublina.
Po pożarze miasta w 1575 roku wiele świątyń zostało przebudowanych w duchu tzw. renesansu lubelskiego. Spośród zabytków sakralnych wyróżnia się katedra (dawna świątynia jezuicka) oraz kościoły klasztorne, m.in. dominikański pw. św. Stanisława Biskupa.
Archikatedra św. Jana Chrzciciela i św. Jana Ewangelisty została zbudowana jako kościół klasztorny jezuitów w latach 1586–1625, na podstawie projektów Jana Marii Bernardoniego i Józefa Brizio. Towarzyszyły jej obszerne zabudowania kolegium jezuickiego. Po kasacie Towarzystwa Jezusowego w 1773 roku kompleks przejęli trynitarze, jednak za ich czasów popadł w ruinę, do takiego stopnia, że w ostatnich latach XVIII wieku świątynia pełniła funkcję spichlerza. Gdy w 1805 roku została powołana diecezja lubelska, dawny kościół jezuitów ustanowiono jej katedrą i rozpoczęła się jego odbudowa, w 1821 roku dodano do niej klasycystyczny portyk zaprojektowany przez Antoniego Corazzia.
Dawną furtę klasztorną, podwyższoną w 1627 roku do roli dzwonnicy, przekształcono w stylu neogotyckim – dziś w Wieży Trynitarskiej, dawnej dzwonnicy katedralnej, najwyżej położonym punkcie widokowym w Lublinie, mieści się Muzeum Archidiecezjalne Sztuki Religijnej.
Z kolei w olśniewającym barokowym przepychem wnętrzu katedry można zwiedzić zakrystię akustyczną, skarbiec oraz krypty.
Wśród licznych kościołów Starego Miasta i Śródmieścia szczególna uwaga należy się jednej z najstarszych lubelskich świątyń, kościołowi Dominikanów. Bazylikę pw. św. Stanisława Biskupa ufundował dla przybyłych do Lublina w XIII wieku dominikanów król Kazimierz Wielki w 1342 roku. Wywodzący się z tego zakonu biskup Andrzej przywiózł tu w 1420 roku relikwie Krzyża Świętego. Był to największy z fragmentów Krzyża, jakie znajdowały się w polskich relikwiarzach, i trzeci co do wielkości na świecie.
Po odbudowie świątyni dominikańskiej z pożaru, który strawił ją w 1575 r., relikwie umieszczono w kaplicy Tyszkiewiczów. W lutym 1991 roku nieznani sprawcy zrabowali ten cenny skarb. W kościele pozostał niewielki, ułamany podczas konserwacji relikwiarza, fragment.
W dobie renesansu, w czasie uchwalania unii lubelskiej największym z kościołów Lublina był należący wówczas do bernardynów kościół pw. Nawrócenia św. Pawła. Właśnie w tej świątyni, wybudowanej pod koniec XV wieku, król Zygmunt August wraz z dostojnikami i szlachtą odśpiewał dziękczynne Te Deum laudamus po zaprzysiężeniu unii.
Tekst pochodzi z książki „Pomniki Historii”, wydanej przez wydawnictwo AA, Kraków 2022.
Na pewno znajdziecie coś dla siebie!
Wszelkie chrześcijańskie ruchy monastyczne wywodzą się od starożytnych anachoretów, pustelników, którzy porzuciwszy ośrodki cywilizacji, udawali się na egipskie pustynie, by tam w spokoju oddawać się modlitwom i pobożnym rozmyślaniom. Dominujący nad raczej płaską, pozbawioną wysokich budynków sylwetą Starego Sącza klasztor klarysek...
We wsi Kołbacz na Pomorzu Zachodnim zachowały się pozostałości średniowiecznego klasztoru cystersów, pierwszej na Pomorzu placówki tego zgromadzenia. Z niegdyś świetnie prosperującego opactwa zachowały się kościół, dom opata, dom konwersów oraz pojedyncze budynki gospodarcze. Jako datę jego fundacji przyjmuje się rok...
Odkrywanie zabytków kojarzy mi się z rozpakowywaniem prezentów. Bywa że pod połyskliwym papierkiem w efektowne desenie nie kryje się nic szczególnie ciekawego, ale są na szczęście także sytuacje, kiedy niepozornie opakowany podarek stanowi nadspodziewanie cenny skarb. I tak właśnie jest...
