Zespół klasztorny kanoników regularnych św. Augustyna o historii datującej się od XIII wieku po XVIII stulecie stanowi dominantę w krajobrazie miasta swoją gotycko-barokową bryłą, z masywną wieżą kościelną. Bogaty wystrój kościoła Wniebowzięcia NMP i obfitująca w zabytkowe księgi biblioteka dowodzą znaczenia i roli, jaką klasztor odgrywał w dawnych wiekach.
Żagań, miasto nad Bobrem, na południowym skraju województwa lubuskiego, w średniowieczu było stolicą piastowskiego księstwa.
Ślady z tamtych czasów przetrwały w kościele poaugustiańskim w postaci gotyckiego sarkofagu księcia głogowsko-żagańskiego Henryka IV Wiernego, w kryptach pochowano jeszcze trzech innych książąt.
Oprócz kościoła pw. Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny, najstarszej części założenia (jego prezbiterium jest pierwszym tutejszym kościołem, zbudowanym z kamienia polnego przed nastaniem augustianów) w skład zespołu klasztornego wchodzą: trójskrzydłowy budynek klasztoru, gotycki spichlerz klasztorny i barokowy konwikt z nowicjatem, a także przyklasztorny ogród.
Augustianie żagańscy na zaledwie trzy lata (1522–1525) przeszli na stronę nurtów reformacyjnych i choć kościół później jeszcze kilka razy znalazł się w rękach protestantów – na Śląsku, który w dużej mierze uległ wpływom reformacji, było to rzadkie zjawisko. Kanonicy regularni na przełomie XII i XIII wieku mieli na ziemiach polskich aż sześć klasztorów – na ogólną liczbę 18 istniejących wówczas konwentów zakonnych.
W ten rejon Śląska sprowadził ich książę Henryk Brodaty w 1217 roku i ufundował dla nich wraz żoną, św. Jadwigą, klasztor w Nowogrodzie Bobrzańskim (pierwszy klasztor kanonicki na Śląsku powstał 80 lat wcześniej na Ślęży z fundacji palatyna Piotra Włostowica, po 1148 roku kanonicy ze Ślęży przenieśli się na wrocławski Piasek).
W 1284 roku z inicjatywy księcia żagańskiego Przemka, który w 1280 roku lokował miasto Żagań, augustianie opuścili Nowogród na rzecz Żagania, gdzie przejęli kościół parafialny, a jego plebanię zamienili w tymczasowy klasztor. W pierwszej połowie XIV stulecia, za rządów opata Jana I, zaczęli wznosić istniejące do naszych czasów zabudowania klasztorne oraz pałac opacki, który w XVIII wieku został wbudowany w konwikt.
Kościół Wniebowzięcia NMP zachował w swym zrębie gotycki kształt, nadany mu w XIV wieku. Była to bazylika o trzech nawach. Po pożarach w XV wieku kościół został odbudowany jako halowy. Największe zmiany w jego wyglądzie zewnętrznym nastąpiły w 1515 roku, gdy od frontu dodano okazały renesansowy szczyt schodkowy. Wtedy też podwyższono nawę i zbudowano nową kwadratową wieżę wysokości 56 m. Na początku XVII wieku fasadę frontową wzbogacono też o nawiązującą do architektury renesansowej dwukondygnacyjną loggię wspartą na arkadach. Dość surowa z zewnątrz, w środku świątynia olśniewa barokowym przepychem. Wystrój ten zaprojektował po pożarze w 1730 roku Martin Frantz młodszy.
Z wcześniejszego wyposażenia oprócz wspomnianego sarkofagu księcia Henryka IV przetrwał XVI-wieczny ołtarz boczny Świętej Trójcy z 1655 roku, część ołtarzy bocznych, w tym ołtarz Chrystusa w Ogrojcu (z 1680 roku) z obrazami „śląskiego Rembrandta” – Michaela Willmanna oraz bogato rzeźbione stalle z 1695 roku.
Pomysłem Frantza były m.in. iluzjonistycznie namalowane okna z prawdziwymi parapetami ozdobionymi figurkami aniołków.
Klasztor, który przylega do kościoła od północy, tworzy z nim jednorodną bryłę. Na ścianach krużganków zachowały się gotyckie i barokowe polichromie oraz malowane portrety opatów.
Najpiękniejszym pomieszczeniem jest biblioteka klasztorna. Klasztor żagański już od XIV wieku słynął ze skryptorium dzięki dziełom znakomitych iluminatorów. Sale biblioteki zdobią malowidła z okresu po pożarze w 1730 roku, pędzla wnuka Willmanna, Georga Wilhelma Neunhertza.
Dość surowa z zewnątrz, w środku świątynia olśniewa barokowym przepychem. Wystrój ten zaprojektował po pożarze w 1730 roku Martin Frantz młodszy. […] Pomysłem Frantza były m.in. iluzjonistycznie namalowane okna z prawdziwymi parapetami ozdobionymi figurkami aniołków.
Po kasacie klasztoru w 1810 roku przez władze pruskie część bogatego księgozbioru biblioteki została wywieziona do Wrocławia. W żagańskich zbiorach pozostało ponad 200 inkunabułów i około 2000 starodruków.\
W bibliotece klasztoru Augustianów pracował słynny astronom Johannes Kepler, sprowadzony w 1628 roku do Żagania przez Albrechta von Wallensteina, który rok wcześniej odkupił od Habsburgów księstwo żagańskie i wystawił w miejscu zamku istniejącego od XIII wieku okazały barokowy pałac. Kepler spędził w Żaganiu dwa ostatnie lata życia, pracując dla tego wybitnego czeskiego dowódcy z okresu wojny trzydziestoletniej jako jego doradca i astrolog. Po uczonym pozostały w bibliotece dwa XVII-wieczne globusy.
Dziś dawny klasztor pełni funkcję plebanii, mieści też muzeum parafialne.
Ciekawostka Wiele scen kultowego serialu „Czterej Pancerni i Pies” kręcono w Żaganiu i okolicach. Serial Konrada Nałęckiego powstawał w latach 1965-69.
Tekst pochodzi z książki „Pomniki Historii”, wydanej przez wydawnictwo AA, Kraków 2022.
Na pewno znajdziecie coś dla siebie!
Opactwo w Staniątkach to niezwykłe miejsce. Jest na to kilka dowodów: najstarszy zachowany halowy kościół gotycki, najstarszy żeński zakon w Polsce, jedne z najcenniejszych zabytków sztuki liturgicznej. Miejsce, które trwa nieprzerwanie od ośmiuset lat dzięki determinacji mieszkających i pracujących tu...
Pośród pól na bezkresnej równinie, w cieniu średniowiecznych murów, rodził się parlamentaryzm i kwitł romanizm, ze wszystkich stron ciągnęły barwne orszaki XII-wiecznych książąt, na horyzoncie przemykały tatarskie hordy, a tajemniczy warsztat wykuwał jeden z najsłynniejszych portali w Polsce. Archikolegiata w...
Górująca w panoramie miasta, gotycka budowla o wspaniałym barokowym wystroju wnętrz ma najwyższą wieżę na Śląsku. Świątynia zarówno skalą, jakością architektury, jak i rangą artystyczną wyposażenia zaświadcza o dawnym znaczeniu i zamożności Świdnicy – niegdyś stolicy księstwa świdnicko-jaworskiego, miasta o silnych...
